Nizami Gəncəvi

[kombat80]

İlyas Yusif oğlu Nizami Gencevi (1141, Gence -1209, Gence) -Azerbaycan şairi ve mütefekkiri. Senetkar ailesinde doğulmuş, Gence medreselerinde tehsil almış, şexsi mütaile sayesinde orta esr elmlerini mükemmel öyrenmiş, xüsusen Yaxın Şerq xalqlarının şifahi ve yazılı edebiyyatına yaxından beled olmuşdur. Türk dilinden başqa ereb ve fars dillerini de incelikle bilen şairin yunan dili ile de tanış olduğu, hemçinin qedim yunan tarix ve felsefesini, astranomiya, tibb ve hendese elmlerini yaxşı menimsediyi eserlerinden aydın olur.Ömrü boyu Gencede yaşamış, saray şairi olmaqdan qetiyyetle imtina etmiş,halal zehmeti ile dolanmışdır. Teqriben 1169/70-ci ilde Derbend hökmdarı Seyfeddin Müzefferin keniz kimi hediyye gönderdiyi qıpçaq qızı Afaq (Appaq) ile evlenmiş, 1174-cü ilde oğlu Mehemmed anadan olmuşdur.
Nizami Gencevi yaradıcılığa lirik şerlerle başlamışdır. Eserlerinden melum olur ki, şair böyük divan yaratmış, qezel ve qesideler müellifi kimi şöhretlenmişdir. Lakin Şerq tezkireçilerinin 20 min beyt hecminde olduğunu qeyd etdikleri bu divandakı şerlerin çox az hissesi dövrümüzedek gelib çatmışdır. Nizami Gencevi bütün yaradıcılığı boyu lirik şerler yazmış, sonralar poemalarında ireli sürdüyü mütereqqi ictimai-felsefi fikirlerini ilk defe hemin şerlerinde ifade etmişdir.
Nizami Gencevi lirikası yüksek senetkarlığı, mehebbete dünyevi münasibeti, insan taleyi haqqında humanist düşünceleri ile seçilir.
Lakin Nizami Gencevi dünya edebiyyatı tarixine mesnevi formasında yazdığı 5 poemadan ibaret "Xemse" ("Beşlik") müellifi kimi daxil olmuşdur. 1177-ci ilde bitirdiyi "Mexzenül-esrar" ("Şirler xezinesi") adlı ilk poeması şaire böyük şöhret qazandırmışdır. III Toğrul un sifarişi ile qeleme aldığı «Xosrov ve Şirin» poemasını 1180 ilde bitirmiş ve Mehemmed Cahan Pehlevana göndermişdir. Cahan Pehlevanın ölümünden sonra taxta çıxan Qızıl Arslan Gencenin yaxınlığında öz çadırında şairle görüşmüş ve onun nesihetlerini dinlemiş, şaire Hemdünyan adlı bir kend bağışlamışdır. 1188 ilde Şirvan hökumdarı I Axsitan şaire «Leyli ve Mecnun» mövzusunda bir eser yazmağı sifariş etmişdir. Nizami Gencevi bundan boyun qaçırmaq istemişdise de oğlunun tekidi ile teklifi qebul edib az müddetde «leyli ve Mecnun» poemasını (Şerqde ilk defe) yaratmışdır. 1196 ilde Elaeddin Körpe Arslanın adına «Yeddi gözel» eserini, nehayet, ömrünün sonlarına yaxın bütün edebi-estetik, ictimai-felsefi görüşlerini yekunlaşdırdığı «İsgendername» (teqr. 1203) poemasını qeleme almışdır.
Nizami Gencevinin ilkin Şerq Renessansının zirvesi olan yaradıcılığında dövrünün en hümanist, ümümbeşeri ictimai-siyasi, sosial ve menevi-exlaqi idealları parlaq bedii eksini tapmışdır.
Nizami Gencevi üçün şexsiyyetin en yüksek meyarı insanlıq idi. İrqi, milli ve dini ayrı-seçkiliyi qetiyyetle redd eden bu şairin qehremanları içerisinde türk, fars,ereb,çinli, hindli, zenci, yunan, gürcü ve s. xalqların nümayendelerine rast gelirik. Hümanist şair müxtelif dinlere mensub o an bu qehremanların heç birisinin milliyetine, dini görüşlerine qarşı çıxmır. Onun qehremanları edalet, xalq xöşbextliyi, yüksek meqsedler uğrunda mübarize aparırlar. İnsan şexsiyyetine , insan emeyine ehtiram şairin yaradıcılığının baş mövzularındandır.
Nizami Gencevi hem de vetenperver idi. O, tesvir etdiyi bütün hadiseleri Azerbaycanla elaqelendirmeye, vetenin keçmiş günlerini terennüm etmeye çalışmışdır. Nizami Gencevi yaradıcılığında Veten mehebbeti doğma xalq yolunda qehremanlıq ideyası ile birleşir.
Nizami Gencevinin yaradıcılığı hümanizm, yüksek senetkarlığı ile Zaqafqaziya, Yaxın Şerq xalqları (fars, tacik, hind, efqan, kürd, türkmen, özbek, qazax, qırğız ve s.) edebiyyatlarının inkişafına güclü tesir göstermiş, dünya medeniyyeti xezinesine daxil olmuşdur.
Nizami Gencevi-nin eserleri dünyanın bir çox xalqlarının diline tercüme olunmuşdur. Eserlerinin nadir elyazma nüsxeleri bir çox xarici ölke şeherlerinin (Moskva, Sankt-Peterburq, Bakı, Daşkend,Tebriz, Tehran, Qahire, İstanbul, Dehli, London, Paris ve s.) mehşur kitabxana, muzey ve elyazmaları fondlarında qiymetli inciler kimi qorunub saxlanılır.
Nizami Gencevinin Gencede defn olunduğu yerde möhteşem meqberesi tikilmişdir.

Sözün de su kimi letafeti var,
Her sözü az demek daha xoş olar.

Bir inci saflığı varsa da suda,
Artıq içilende derd verir su da.

İnci tek sözler seç, az danış, az din
Qoy öz sözlerinle dünya bezensin.

Az sözün incitek menası solmaz,
Çox sözün kerpic tek qiymeti olmaz

Esli temiz olan saf mirvarılar
Suya ve torpağa min bezek vurar.

Medenle dolsa da her bir xezine,
Her kiçik zerresi dermandır yene.

Üreyi oxşayan bir deste çiçek
Yüz xırman otundan yaxşıdır gerçek!

Yüz ulduz yansa da göylerde, inan,
Bir güne baş eymek xoşdur onlardan.

Göyde parlasa da ne qeder ulduz,
Güneşdir nur veren aleme yalnız.
Nizami Gencevi

[kombat80]

Sənsiz

Hər gecəm oldu kədər,qüssə,fəlakət sənsiz,
Hər nəfəs çəkdim,hədər getdi o saət sənsiz!

Sənin ol cəlb eləyən vəslinə and içdim,inan,
Hicrinə yandı canım,yox daha taqət sənsiz!

Başqa bir yarı necə axtarım ey nazlı mələk?
Bilirəm sən də dedin:"Yox yarə hacət sənsiz!"

Sən mənim qəlbimə hakim,sənə qul oldu könül,
Sən əzizsən,mən ucuz,bir heçəm,afət,sənsiz!

Nə gözüm var arayım mən səni,bəxtim də ki yox,
Nə də bir qaçmağa var məndə cəsarət sənsiz!

Sən Nizamidən əgər arxayın olsan da,gülüm,
Gecə-gündüz arayıb,olmadı rahət sənsiz!

[Xeyallarim]

Azerbaycanin gorkemli yazicilarindan biridir . en cox sevdiyim eseri ise XEMSE ye daxil olan " LEYLI ve MECNUN " dur. Dahilere deyer verdiyin ucun sag ol

[GLAMOURKA]

Ay üzlü nigarım, kimə mehman olacaqsan?
Bir söylə, kimin şəninə şayan olacaqsan?

Şahlıq çətiri var başın üstündə bu axşam,

Ənbər çətirinlə kimə sultan olacaqsan?
Şəkkər demərəm mən sənə, ondan da şirinsən,
Dilbər, necə bir bəxtəvərə can olacaqsan?

Zülmət gecə, sən nurlu çıraq, bəd gözə gəlmə,

Ey abi-həyat, sən kimə canan olacaqsan?
Getdin, necə bəs tab eləsin hicrə Nizami,
O xəstə ikən, sən kimə dərman olacaqsan?

[GLAMOURKA]

Yəmən soltanının baxdım qəbrinə,
Bir kəfən çıxarıb o verdi mənə.
Dedi ki, gülmə sən səxavətimə,
Dünyadan köçərkən bu çatıb mənə.


Dedim bu qəlbimə gəl qan uddurma,
Bir busə lütf elə, uzaqda durma.
Nə etsə yaxşıdır, gəlib yaxına,
Göstərib ləbini, dedi: "Əl vurma".


Ədalət həmişə zəfər gətirər,
Zülm isə aləmə zərər gətirər.
Səxavət pərdələr çəkər eyb üstə,
Hümmətsə adama hünər gətirər.


Ömür vəfasızdır, gülüm, insana,
Yaxşılıq toxumu sən ək hər yana.
Bu dünyada heç kəs qalmayacaqdır,
Barı vəfalı ol öz dostlarına.


Şadıq ki, qəm ilə yar olmuşuq biz,
Qan oldu könlümüz hər zəhlə sənsiz.
Odlu ah çəkmədən dodaq açmadıq,
Yaşsız yuyulmayıb bu gözlərimiz.

[kombat80]

Leyli Ve Mecnun.
(Atasinin Mecnuna nesiheti!)!

Ata eşitdikcə onun səsini,
Alıb yerə vurdu əmmaməsini.
Bir səhər quşu tək sızladı qəlbən,
Gündüzü gecə tək qaraldı birdən.
Dedi: "Ey gözümün qarası, ağı,
Dağılmaz bir gülün solğun varağı,
Xəyalın yenəmi bir divanədir?
Yanıb külə döndü, bu halın nədir?
Kimin gözü dəydi gül camalına?
De, kimlər qarğadı sənin halına?
Kimlər öz qanını boynuna atdı?
De, kimin tikanı ətəynə batdı?
Sənə nə oldu ki, qaldın işindən?
Düşdü gözlərinə, de, hansı tikən?
Heç aşiq sən kimi bədbəxt olmamış,
Bu qədər dərd çəkib darda qalmamış.
Neçin yorulmadın, usanmadın sən,
Düşmən tənəsindən, qəm qəfəsindən?
Qəlbin doymadımı bu məzəmmətdən?
Neçin dirilmədin bu qiyamətdən?
Oğul, bu sövdanı bir dəfə unut,
Özünə rəhm elə, hörmətimi tut.
Nədir bir eşq üçün bu rüsvayçılıq?
Aləmə göstərmə bu eybi açıq.
Çox gözəl olsa da eybi gizləmək,
Dost dostun eybini örtməsin gərək.
Bu dostluq aynası göstərir ki, sən
Özündən bu eybi kənar edəsən.
Aynanın nə pisi, nə yaxşısı var,
Bu cür xasiyyətlər insanda olar.
Bu dərdi qəlbindən çıxar bir kərə,
Soyuq bir dəmiri döymə boş yerə.
Tutaq ki, ağırdır canan həsrəti,
Qalmamış könlüyün səbri, taqəti
Bari bu həsrəti arabir unut,
Gəl biz tərəfin də əhvalını tut.
Xəyal havasına at çapan olar,
Qaçmaq ayağında piyada qalar.
Bəsdir bu şərabsız, içgisiz məstlik,
Bəsdir bu arzusuz arzupərəstlik.
Oğul, sən xırmanı yelə vermisən,
Bu zalım düşmənə kam olmuşam mən.
Sən adlı, sikkəli istərsən məni,
Boşla dəliliyi, bu pis sikkəni.
Sən sazı döyürsən, mən də dizimi,
Sən paltar cırırsan, mən də üzümü.
Eşqin odlarına yansan belə sən,
Mənim ciyərimdir küllərə dönən.
Umuddan əl üzmə, gəl çarə qılaq,
Göyərmək deyildir danədən uzaq.
Umudsuz bir işdən, səbr etsən əgər,
Bir umud işığı parlaya bilər.
Hər umudsuz işdə bir çox umud var,
Qaranlıq gecədən ağ səhər doğar.
Oğul, səadətin qapısını aç,
Ayağı sürüşkən taleindən qaç.
Çalış, əllərindən çıxmasın dövlət,
Dövlətlə yaranır bütün səadət.
Dövlət, düyümləri açandır bir-bir,
Şahlıq üzüyünün firuzəsidir.
Dünya qapısının açarı hər an
Dövlətin cibində saxlanır, inan.
Sən də səbr eləsən, dayansan əgər,
Tale yavaş-yavaş əlinə gələr.
Dərinlik, sonsuzluq varsa dəryada,
Arxların suyundan yaranmış o da.
Başında bulutlar oynayan hər dağ
Torpaq zərrəsindən qurulmuş ancaq.
Sənin də səbrində qoy olsun qərar,
Gövhəri səbr ilə qazanmaq olar.
İradəsiz olma, iradəsizlər,
Ayaqsız qurd kimi yerdə sürünər
Tülkü canavarı edirsə məğbun,
Ondan iradəsi böyükdür bunun.
Səni illər boyu yad etməyənə
Nə üçün könlünü verirsən yenə?
O, şaddır, gül kimi, sən gözü yaşlı,
O, daş ürəklidir, sən başı daşlı.
Kim ki, söhbət açır o qızdan sana,
Səni rüsvay edir, bir ayılsana.
Əqrəb çalmışlara verilsə gərfəs,
Zəhərlə məhv olub kəsilər nəfəs.
Can oğul, başqa bir iş ucundan tut,
Bu sövda işini bilmərrə unut.
Hindli fil başına döyər hər yerdə
Ki, fil Hindistanı anmasın bir də.
Canımsan, canımdan daha əzizsən,
Evə dön, evimin işığısan sən.
Bu dağda yurd salıb otursan, əgər,
Yalnız üzümüzün suyu tökülər
Bu yolda daşlıq var, quyu var ancaq,
Bir aç gözlərini, ona yaxşı bax.
Darğa pusqudadır, inad olma bir,
Zəncirə əl vurma o dəmirdəndir.
Sən yol uşağısan, fitnə yolkəsən,
Qılıncdır başıyın üstündə əsən.
Sən şadlan, kor olsun buna düşmənin,
Gəlsin məclisinə dostların sənin"

[GLAMOURKA]

Her gecem oldu keder güsse felaket sensiz
Her nefes çekdim heder qeddi o saadet sensiz.
Senin ol celb eyleyen bestline and içtim inan
Hicrine yandı canım yox daha taget sensiz.
Başga bir yarı nece axtardım ey nazlı melek
Bilmirem, sende dedin "Yox yare hacem sensiz".
Sen menim gelbime hakimsen gul oldu könül
Sen ezizsen men ucuz bu hecem, afet sensiz.
Ne gözüm var arayım men seni, bextimdeki yox
Ne geder bir gaçmağa var mende cesaret sensiz.
Sen nizamiden eqer arxayın olsanda qülüm
Qece qündüz arayıb olmadın raham sensiz.

[Xeyallarim]

[kombat80]

Gözüm aydın, gözümə surəti canan görünür,
Mişki-ənbər saçaraq, ətrlə əfşan görünür.
Allaha şükr edirəm, ey gözümün nuru, bu gün,
Yar gəlib göz önünə, sərvi-xuraman görünür.

Ayrılıq zəhrini daddım, acı da olsa, vüsal
İki dünyaya dəyər, eylə ki, hicran görünür.

Səni bir dəfə görənlər güvənir eşqimizə,
Nə üçün gözlərin, ey dil, belə giryan görünür?

Eşqini canım ilə bəslədi birlikdə könül,
Onsuz, ey sevdicəyim, can evi viran görünür.

Ey sənəm, vəslin ilə, eylə ki, şad oldu könül,
Yırtdı qəm köynəyini, gül kimi xəndan görünür.

Şadlığından alışıb yandı Nizami, dedi ki:
"Gözüm aydın, gözümə surəti canan görünür".

[kombat80]

Gecə xəlvətcə bizə sevgili yar gəlmiş idi,
Üzü aydan da gözəl nazlı nigar gəlmiş idi.

Tər axıb gül yanağından, bulud örtmüşdü ayı,
Onu düşmənmi qovub, könlü qubar gəlmiş idi?

Ona mən göz yetirib xəlvəti baxdım, baxdım,
Ovçunun ovlağına körpə şikar gəlmiş idi.

Uyuyub hər ikimiz rahat olub bir yatdıq,
Bəxtimin bağçasına güllü bahar gəlmiş idi.

Dedi: - Getmək dəmidir, söylə, nə istərsən yar?
Bir öpüş istədim ondan... yeri var, gəlmiş idi.

Ağlayıb getdi o yar, göz yaşı yandırdı məni,
Odlara yandı dilim, sanki şərar gəlmiş idi.

Ey Nizami! - dedi - birdən ayılıb, gördüm o yox,
Demə röyada bizə çeşmi-xumar gəlmiş idi.