Nizami Gencevi
[1140-1209]
Azerbaycan xalqinin büyük şair ve alimi olan Nizami Gencevi dünya edebiyatının Ömer Xeyyam, Homeros, Shakespeare, Dante ve Puşkin kimi büyük qelem ustalarından biridir. Nizami'nin Xemse'si (Beşlik) ve bu Xemse'ye daxil olan eserler ozunden sonra bir çox meshur şair (Füzuli ve Nevai daxil) terefinden teqlid edilmişdir. Hamse'ye dahil olan eserler:
Sirler Xezinesi
Xosrov ve Sirin
Leyli ve Mecnun
Yeddi Gozel
İsgendername
Dünyanın damarını kim tutsa Isa kimi,
Insaf ve edalet ile olar dünya hakimi,
Dünyaya fateh olmaz zulüm ile rezalet,
Yer üzünün fatehi adalettir, adalet!
Her şey kainatta cezbe bağlıdır,
Alimler bunu esq adlandırır.
Ruhunun aynasından pak olsun koy varlığın,
Qırx günün acısından gülsün bextiyarlığın,
Insan oğlu qazanar zındanda da şan-şeref,
Getirmişdir Yusife qaranlık zından şeref.
Kölelik zencirini acısız atmak olmaz,
Iztırabsız, ezabsız şerefe yetmek olmaz.
Xanende bestesiz serqi söylese,
Söz ile kamança güler o sese.
Agıllı adamın söyledikleri
Yer altına düşse, yetmez deyeri.
Sözün de su kimi letafeti var
Her sözü az demek daha xoş olar.
Sözün qanadları var quş kimi ince-ince
Dünyada söz olmasa, neye gerek düşünce.
Dost ona deyerler sirr saxlayar perde tutar
Düşmen rüzgar kimi her zaman perde yırtar.
Eqrebin düşmenliyi beterdir ejdehadan
Ejdeha açıq vurur, eqreb gizli her zaman.
Seni boğmaq isteyen derin düşmen
Cahil dostdan yaxsidir, bunu bele bil sen.
Torpaga merhemet xeyirdir inan
Lütfetsen gül verer, zülm etsen tikan.
Sene ne eylese ovladın, inan,
Onu görecekdir öz ovladından.
Menim uçun üstünde gül olan tikan,
Yaxsidir meyvesiz selvi ağacından.
İnsan bu dünyada daimi yaşar,
Yurdunda bir evlad qalsa yadigar
(Nizami Gencevi Yer kürresinin yuvarlaq olduğunu ve firlandigini Coopernic ve Galilei'den çok evvel bilirdi. Nizami eyni zamanda Saturn ulduzunun oz dairesinin olduğunu 11. yuzillikde aşağıdaki cümle ile ifade etmisdir: "Qısa bir zaman içerisinde Saturn dairesi ile Yer küresinin merkezi arasında movcud butun elmleri öyrenerek, tüm elmlerin ümmanı oldum". Saturn dairesi cox sonralar Avropa'da Galileo Galilei terefinden tapilmisdir.)
Yer imleri