"Tolstoy İstanbula gəlmək və buradan həccə getmək üzrə yola çıxmışdı. Lakin çox təəssüf ki ömürü vəfa etmədi!.."
Lev Nikolayeviç Tolstoyun yığdığı hədis-i şəriflərin, yazdığı məktublarının iştirak etdiyi kiçik bir kitabı təşkil etdiniz, əsli Rusca olan kitabı Azəricədən Türkcəyə çevirdiniz. Necə başladı bu macəra?
Azərbaycanda doktorluq müdafiə edirdim. Bir Fevral gecəsi, kitabı Azəricəyə tərcümə edən Professor Telman Hurşidoğlu Aliyev və Vəqf Tehmezoğlu Halilov ilə söhbət edirdik. Vəqf Beyin evindəydik. Mənə "Tolstoyun Müsəlman olduğunu bilirdiniz?" deyə soruşdular. "Yox, bilmirdim?" dedim.
Sonra?
Onlara "Tolstoyun Müsəlman olduğunu haradan bilirsiniz, necə öyrəndiniz?" kimi suallar soruşdum; mənə Tolstoyun, Peyğəmbərimizin hədislərini yığdığı bu kitabças(n)ı göstərdilər. Müsbət, Qadın Yelena Vekilovaya yazdığı məktublardan bəhs etdilər. Mən də, məktubları oxumadan buna inanmanın çətin olduğunu söylədim. Mənim yerimdə kim olsa eyni şəkildə düşünərdi.
Vekilovaya yazılan məktubları gördünüz və hazırladığınız kitabda da nəşr etdiniz. Yaxşı nə deyirsiniz, Tolstoy Müsəlmanmı?
Tolstoy Müsəlmandır. Sofya Andreyevna adında bir qadınla aralarında, 1909-cu ilin 13 Qağayında belə bir danışma keçir. Tolstoy deyir ki "Bir anadan məktub al/götürdüm [Yelena Vekilova] Yazır ki: Uşaqlarımın atası Müsəlmandır, mənsə Xristianım. İki oğulum var [Boris və Qleb], biri şagird, digəri zabit. Hər ikisi də İslam dininə keçmək istəyir.'" Bunun üzərinə Qadın Andreyevna "Bəlkə də oğulları çox bərabər/yoldaşlı ola bilmək üçün Müsəlmanlığa keçmək istəyirlər" deyərək lağ/alay edir.
Tolstoy necə cavab verir?
Tolstoy əsəbiləşir: "Nə var yəni?! Bizdə çox bərabər/yoldaşlılar yoxmu sanki?! Məhəmməd hər mövzuda Xristianlardan üstün. 0, insanı Tanrı saymır, özünü Tanrıyla bir tutmur. Müsəlmanların Allahdan başqa ilahı yox və Məhəmməd onun peyğəmbəri. Tam da olması lazım olduğu kimi."
Qadın Andreyevna çaşmış olmalı?
Sanaram. Sonra, Qadın Andreyevna "Çox yaxşı, hansı daha yaxşıdır, Xristianlıqmı, Müsəlmanlıqmı?" deyə soruşduqda, Tolstoy bu cavabı verir: "Mənim nəzərimdə çox dəqiq bir şəkildə Müsəlmanlıq daha yaxşıdır, daha Üstündür."
Vay canına?..
İndi siz söyləyin, Tolstoy Müsəlmanmı, deyilmi?
Allah bilər. Qadın Andreyevna ilə Tolstoy arasında, 1909da keçmiş bu danışma, hansı qaynaqdan götürmə?
6 il boyunca Tolstoyun xüsusi doktor/həkimliyini etmiş Slovak əslli Duşan Petroviç Makovitskinin kitabından. Makovitski, dostları Tolstoyu ziyarət etdikləri sıralarda danışılanları qeyd etmiş. Və 1904-1910 İllərində Tolstoyun Yanında adlı həcmli bir kitab hazırlamış. Bu kitab, 1979da Moskvada nəşr olunmuş. Dörd dəri. Bəhs etdiyimiz danışma, III. dəridə keçir.
Doktor/həkim Makovitski...
Tolstoyun kimsəyə sağ olu yox idi. Dəfələrlə qovma edilmişdi. Məktəblərdən qaçmış ya da atılmışdı. Hüquq fakültəsindən, tibb fakültəsindən atılmış... Lakin dünyanın ən böyük yazıçılarından biri. İslamiyyəti tərifləməsi, Hz. Məhəmmədə sevgi bəsləməsi, xüsusi bir məna daşıyır olmalı. Bir Xristian ya da ateistin Hz. Məhəmməddən hörmət və sevgiylə bəhs etdiyinə rast gəldinizmi heç? Niyə sevsin?
Həqiqətən çox maraqlı.
1909da, İqtisad jurnalının Fateh Murtazın adlı yazıçıs(n)ı, Tolstoya din haqqında 5 sual göndərir. Tolstoy da bu sualları cavablandırır. 9 Yanvar/ocaq 1910da, cavablar çatır, Fateh Murtazına. Jurnalın 11. sayında nəşr olunur. Tolstoy cavablarla birlikdə, bir də Hər gün Üçün Bir Hədis adlı, özünün hazırladığı bir seçmə hədislər risaləsi göndərir. Bu risalədə yer verdiyi mətndə Tolstoy "Bu ilahi melodiyalar, hansı dindən olursa olsun, hər kəs üçün lazımlı" deyir.
Yəni bir baxıma, Tolstoy, İslamı təbliğ edir?
Ayrıca, jurnalda iştirak edən cavablarından birində də, Ərəbcə bilmədiyi üçün, İslamı Rus Müsəlmanlardan, sufilərdən öyrəndiyini ifadə edir. Almaniyadan bir oxuyucu, mənə Tolstoyun, muzeydə iştirak edən və öz şərhlərinin də ol/tapıldığı bir hədis yığması olduğunu xəbər verdi. Kitab, bizim nəşr etdiyimizdən daha həcmliymiş. Hər günə Bir Hədis kitabı olması olabiləcək yəni.
Sözünü etdiyiniz sufilər kimlərmiş görəsən?
Professor Sibgatullinaya görə, Tolstoyu İslam haqqında məlumatlandıranlar, Naksibendiler. Bahauddin Vaisov adlı bir şeyxə bağlılar. Şeyx, Tolstoyun dövlətə və təşkilati strukturlara bağlı sorğulayıcı rəftarına da iştirak etmiş ola bilər. Tolstoyun inzivaya çəkilməsində, Şeyxin və sufilərin təsiri olduğu deyilir. Bu heç də ağla zidd deyil. 13-19 Aprel günlərində Professor Sibgatullina, bir konfrans üçün İzmirə gələcək, istəyən gedib özüylə də görüşə bilər.
Dəlilləriniz bunlarmı?
İnanın mənə, yüzlərləsi var. Tolstoy, İqtisad jurnalına verdiyi cavablardan birində, Məhəmməd Abduh, Cemaleddin Efgani, Rəşid Razılıq kimi dövrün Müsəlman fikir adamlarıyla təmas qurduğunu da yazır. Necə ki, Tolstoy Hindistana gedib Abdullah əl-Sühreverdi ilə görüşür. Sühreverdi də ona bir Hədis kitabı hədiyyə edir. Tolstoy da bu gün bizim Türkcəyə çevirdiyimiz hədis-i şərif yığmasını o kitabdan edir.
Tolstoyun Müsəlmanlarla ilk qarşılaşması...
Qazan Universitetində oxuduğu illərdə, 1844-1848 illəri, Qədr/qadiri və Nakşibendi qruplarıyla görüşür Tolstoy. Onlarla içli xaricli olur. Hətta sarıq və cübbə də geyir. 0 zaman hələ çox çox gənc. 18-20 yaşlarında.
Hazırladığınız kitaba etiraz edənlər də oldu.
"Tolstoy Müsəlman deyil" deyənlər... Hətta bu mövzuda bir kitab da yazıldı?..
"Tolstoyun Cavabı" adlı kitab, bizim kitabımıza qarşı olaraq yazılmış lakin, Tolstoyun Müsəlmanlığını daha dəqiq bir şəkildə ortaya çıxarır. Bu yoldaş, bizim internetdə rast gəldiyimiz lakin nəşr etməkdə tərəddüd etdiyimiz məktubları da nəşr etmiş. 0 məktubda Tolstoy "Lütfən məni bir Müsəlman olaraq qəbul edin, çox yoruldum, artıq dincliyə qovuşmaq istəyirəm" deyir. Tolstoyun, müasiri olan Abdullah El-Sühreverdinin qardaşına yazdığı və öz cibində ol/tapılan məktubu da nəşr etmişlər. 0 məktubda da Tolstoy İslamiyyəti tərifləyir.
Tolstoyun yığdığı hədislərin original adı, "Məhəmmədin, Qurana Girməmiş Sözləri", bu başlıq, bir Müsəlman tərəfindən yazılacaq bir ibareye bənzəmir çox?
Tolstoyun, İslamı dərininə bilməməsi olabiləcəkdir və təbiidir. O, sanaram, Quranın Cəbrayıl tərəfindən endirilməsindən sonra, Peyğəmbərimizin onları öz sözləriylə qeydə keçirdiyini sanırdı. Bir Rus Ədəbiyyatçının, İslam ilahiyyatı metodologiyasını bilməməsi mümkün yəni. Qaldı ki, mətnin, düşməncə bir duyğuyla qələmə alınmadığı çox müəyyən. Bir başqa ehtimal da bu: Əlimizdəki mətnin tərcümə olmasından qaynaqlanan bir məna sürüşməsi də söz mövzusu ola bilər. Bəlkə də Tolstoy, Hədislərin, Quranı açıqlayıcı xüsusiyyətini hesaba qataraq yığmasına bu adı vermişdi.
Tolstoyla qarşılaşmaq, söhbət etmək istər idinizmi?
Tolstoyu yuxumda gördüm.
Eləmi? Necə idi?
Çox xoşbəxt idi. Mən də ruhunun ferahladığına hökm etdim.
Qaç/neçə dəfə gördünüz?
Bir dəfə.
Nə edirdi?
Çox gözəl bir məkanda, əmin bir yerdə, yaşıl bir düzənlikdə oturur və gülümsəyirdi.
Danışdınızmı?
Xeyr.

Tolstoy həcc yolunda öldü
Tolstoy bir Müsəlman olaraqmı öldü yəni?..
Tolstoy, 20 Noyabr 1910 səhəri, Astapovodakı kimsəsiz bir qatar stansiyasında vəfat etdi. Mənim də qəbul etdiyim görüşə görə, İstanbula, buradan da Məkkəyə gedəcək, Həcc vəzifəsini yerinə yetirəcəkdi. Ömürü vəfa etmədi, təəssüf ki,.
Nə?!
Yeni ihtida etmiş Rus bir Müsəlmandan, Tolstoyun Bolqarıstan, Sofyaya getmədiyini, İstanbula, Eyüp Sultana gəlib, buradan Hicaza getmək üzrə yola çıxdığını qarşıya qoyan bir məktub al/götürdüm. Bu yoldaş, Tolstoyun həyatının çox sapdırıldığını ifadə edirdi. Araşdırmalarıma görə, Tolstoyun çox da yaxşı dolana bilmədiyi, ilk illərdən etibarən döyüşlər etdiyi bərabər/yoldaşının bu sapdırmalarda payı böyük. Düşünək, Tolstoy niyə Bolqarıstana getsin? Orada nə tapacaqdı? Heç.
Bilməyirəm, bəlkə də?..
Tataristanlı Türkoloq Prof. Dr. Elfine Sibgatullina, Tolstoyun İstanbulda yaşayan bəzi alimlərlə yazışdığını ifadə edir. Və bu məktubların nümunələrinin Tataristanda ol/tapıldığını ifadə edir. Mən, Qadın Sibgatullina ilə əlaqə qurdum və mənə Tolstoyun İstanbullu Müsəlman alimlərə yazdıqlarının bir xülasəsini çatdırdı. Tolstoy, İstanbuldakı alimlərə belə deyir: "Sizləri çox təqdir edirəm. Sizlərlə tanış olmaq, danışmaq, dərdləşmək istəyərəm. Ayrıca bu yazışmalardan böyük bir məmnuniyyət və qürur duyuram..."