TONYUKUK YAZITLARI
TONYUKUK anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir… Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır.
TONYUKUK, BİLGE KAĞAN’ın babası İLTERİŞ KAĞAN’ın amcası KAPGAN KAĞAN’ın, ve BİLGE KAĞAN’ın baş bilicisi yani başveziri idi. Büyük bir devlet adamı ve kumandan idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir, yazılardaki metin ona aittir, kendi ağzından konuşmaktadır.
Taşlarda TÜRKLER’in Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı, ve TONYUKUK’un neler yaptığı anlatılır.
Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır GÖK-TÜRK harfli TÜRKÇE metin bulunmaktadır.
Bu abidenin yazıları KÜL TİGİN ve BİLGE KAĞAN ANITLARI’ndaki kadar düzgün değildir. Bu abidede de yazı gene YUKARIDAN AŞAĞIYA yazılmıştır. Fakat nedense diğer iki abidenin aksine, satırlar SOLDAN SAĞA doğru istif edilmiştir. Tezyinatı da diğer kitabedeki kadar sanatkârâne değildir.
Birinci Taş
Tonyukuk Yazıtı Batı Yüzü
Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım. Türk milleti Çine tâbi idi [1] .
Türk milleti hanını bulmayıp Çinden ayrıldı, hanlandı. Hanını bırakıp Çine tekrar teslim oldu. Tanrı şöyle demiştir: Han verdim [2] , hanını bırakıp teslim oldun. Teslim olduğun için Tanrı öldürmüştür. Türk milleti öldü, mahvoldu, yok oldu. Türk Sir milletinin yerinde [3] boy kalmadı.
Ormanda taşta kalmış olanı toplanıp yedi yüz oldu. İki kısmı atlı idi, bir kısmı yaya idi. Yedi yüz kişiyi [4] sevk eden büyükleri şad idi. Katıl dedi. Katılanı ben idim. Bilge Tonyukuk. Kağan mı alayım, dedim. Düşündüm. Zayıf boğa ve semiz boğa arkada [5] tekme atsa; semiz boğa, zayıf boğa olduğu bilinmezmiş derler diyip, öyle düşündüm. Ondan sonra Tanrı bilgi vermediği için kendim bizzat kağan kıldım. Bilge Tonyukuk Boyla Bağa Tarkan [6] ile beraber İltiriş Kağan olunca güneyde Çini, doğuda Kıtayı, kuzeyde Oğuzu pek çok öldürdü. Bilicisi, yardımcısı bizzat bendim. Çogayın kuzey yamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk [7] .
Yer imleri