Allahın sifətləri nələrdir, necə başa düşülməlidir?

Cənabı Haqqın şəxsi kimi müqəddəs sifətləri də kamalıyla idrak edilə bilməz; amma o sifətlərin varlıqları və sonsuz olduqları bilinə bilər.

İlahi sifətlər, ‘sübutu' və ‘şəxsi' olmaq üzrə iki qrupa ayrılır.

Sübutu Sifətlər;

Bunlar, "həyat, elm, iradə, qüdrət, s’m' (eşitmə), basar (görmə), kəlam və yaratma (var etmə)." sifətləridir.

Bu sifətlərin hamısı əzəli, hamısı əbədi, hamısı sonsuz və yenə hamısı mütləqdir. Bunlarda, nə bir azalma, nə də artma düşünülə bilər.

Həyat sifəti əzəldə nə isə əbəddə də eynidir. Bizlərə həyat bəxş etməsi, Allahın əhya (həyat vermə) hərəkətiylədir. Bizdə həyat yaratmasıyla ONun həyatında nə bir nöqsanlıq olar, nə də bir çoxluq.

Allahın bir sifəti də elmdir. Nə qədər varlıq yaradırsa yaradsın, onlara nə qədər hikmətlər, mənalar verirsə versin, ONun elm sifətində bir dəyişmə düşünülə bilməz.

İlahi sifətlərdən bir başqası, iradədir. Allahın iradəsi də digər sifətləri kimi mütləqdir və bütündür. Mütləq olmasının mənası, ONun iradəsini örtəcək bir başqa iradənin olmamasıdır. İlahi iradənin bütün olması isə, sonsuz işlərinin hamısını ‘birlikdə iradə etməsi' deməkdir.

Bilindiyi kimi, insanın iradəsi cüzidir, yəni bir anda ancaq bir şey iradə edə bilər; onu iradə etdikdən sonra ikinci bir şey iradə etməsi mümkün olar. Bu varlıq aləmində, bir anda bir-birindən fərqli hətta bəzən bir-birinə zidd, sonsuz fəaliyyətlər icra edildiyinə görə, bunların iradə edilmələri də birlikdədir, bərabərdir, sıra ilə deyil.

Allahın bir başqa sifəti, qüdrətdir. Allah, atomlardan qalaktikalara, çiçəklərdən Cənnət bağçalarına qədər hər şeyi sonsuz qüdrətiylə yaratmışdır.

İlahi sifətlərdən bir başqası basar, yəni görmə, biri də sem' yəni eşitmədir. Maddədən uzaq olan Allahın görməsi və eşitməsi, göz, qulaq kimi vasitələrdən uzaqdır. Bütün səsləri birlikdə eşidər, bütün əşyanı birlikdə görər.

Kəlam sifətinə gəlincə, Allahın digər sifətləri kimi bu sifəti də sonsuzdur, bütündür, mütləqdir.

Yaratma sifəti, Allahın hər iradə etdiyi şeyin, varlıq sahəsinə dərhal çıxması mənasını verər.

Şəxsi Sifətlər:

Bunlar, ‘bədən, əzəli, davamlılıq, bənzəri olmamaq, kıyam bi nəfsihi' sifətləridir.

Bədən:

Bədən, varlıq, var olma mənasını verər. Yəni, Allahın varlığı qədimdir, əvvəli yoxdur; baqidir, axırı yoxdur. ONun müqəddəs varlığı heç bir məxluqunun varlığına bənzəməz, hamısına müxalifdir.

Yenə ONun varlığı vacibdir, başqasının var etməsiylə var olmadığı kimi, davamı da başqasının köməyiylə deyil.

Bədən, ya vacib olar, ya mümkün olar və ya imkansız olar. Vacib bədən, Allaha məxsusdur. Allahın varlığı vacibdir, olmaması imkansızdır. Mümkün bədən isə bütün məxluqatın bədənləridir. Bunlar Allahın var etməsiylə var olduqları kimi, ONun yox etməsiylə də varlıq sahəsindən silinərlər. İmkansız bədən, vacib bədənin ziddidir, yəni olması imkansızdır. Buna misal olaraq ‘şəriklər' (Allaha ortaq qoşulan şeylər) verilər. Şəriklərin varlığı imkansızdır, qeyri-mümkündür.

Bütün məxluqat aləmi Allahın varlığına bir dəlil, bir şahiddirlər. Onları, yoxluqda buraxmayıb varlıq aləminə çıxaran, ancaq varlığı vacib olan Allahdır. Yəni, mümkünlərin var olmaları, ancaq vacib olanın iradə etməsi və yaratmasıyladır. Bu həqiqəti qəbul etməyənlər, varların varlığını, yoxluğa verməyə məcbur qalarlar.

Davamlılıq:

Allahın var etməsiylə var olan əşya, əvvəllərinin olması cəhətiylə ‘davamlılıq sifətini göstərərlər. Həmçinin, hər nəfsin ölümü dadması, yəni hər varlığın bir sonunun olması cəhətiylə də ‘davamlılıq' sifətini elan edərlər.

Bənzəri olmama

Allahın həm şəxsində, həm də sifətlərində və hərəkətlərində tək olması, yəni heç birində bənzəri, tayı, ortağı və köməkçisi olmamasıdır.

Müxalifətin-lil-havadis:

Yenilik, sonradan yaradılanlar, mənasını verər. Hər məxluq, sonradan yaradılandır. Və Müxalifətin-lil-havadis sifəti, Cənabı Haqqın qudsi mahiyyətinin, məxluq mahiyyətlərinə zidd və müxalif olduğu mənasını verər.

Bir misal: Allah qədimdir, əzəlidir, məxluq isə sonradan yaradılandır. Əzəli olmaq, sonradan yaradılmağa zidddir.

Kıyam-bi-nəfsihi:

Heç bir varlığın, öz varlığını öz iradəsiylə dəstək olmadığını, hamısının bir ilahi lütflə varlıqlarını davam etdirdiyini düşünən insan, Allahın ‘Kıyam-bi-nefsihi' sifətinə bütün ruhuyla iman edər. Yəni, Allah öz şəxsində qaimdir, bütün məxluqatın kıyamları isə ONun əsmə və sifətlərinin təcəlliləriylədir.


Alaaddin Bacar (prof. Dr.)

Menbe:suallarlaislam.com