Karl Yaspers Almaniyanın və dünyanın ən görkəmli filosoflarından biri olmazdan daha öncə həkim idi, daha doğrusu, Almaniyanın çoxsaylı həkimlərindən biri idi. O, bir həkim olaraq xəstə insanların psixoloji durumunu yaxından müşahidə etmiş, ölüm və həyat arasında olan insanların fəlsəfi yaşantılarını anlamağa çalışmışdır. Ölüm ayağında olan insan nə kimi duyğuları yaşayır? Dünyanı, həyatı, insanları necə hiss edir? Həyatın mənasını nədə görür? Yaspersin məhz bu dərin müşahidələri onu Almaniyanın çoxsaylı həkimləri sırasından ayırmış və dünyanın ən görkəmli filosoflarından biri etmişdi.
Ölüm nədir? Hind filosofu Vivekananda belə hesab edirdi ki, ölüm zəifliyin bir ifadəçisidir: Zəifin nə bu dünyada, nə də başqa dünyada yeri yoxdur. Zəiflik – ölümdür, - deyirdi Vivekananda.
Sokratın öz ölümü ərəfəsində son dəfə etdiyi söhbəti xatırlayın. Bu söhbət Fedonda təsvir edilir. Sokrat ölüm ayağında e'tiraf və bə'yan etdi ki, o, fəlsəfənin tə'yinatını hər şeydən əvvəl insanın özünü ölümə hazırlamasında görür. Transsendental dünyaduyumun daşıyıcısı olan Sokrat üçün bu heç də təsadüfi deyildi. Sokrat qədim yunan fəlsəfəsində transsendental istiqamətin ən mühüm həlqələrindən biri idi və Sokratın siyasi mülahizələri də elə transsendental dünyaduyumun üzərində köklənmişdi.
Qədim yunan fəlsəfəsinin başqa bir istiqaməti - kosmosentrik istiqamət spiritualist dünyaanlamanı irəli sürür və bu əsasda da ölüm hadisəsini bütün Kainata şamil edir. Spiritualist dünyaanlamada Dünya Ruhu mütləq varlıq ol¬du¬ğundan hər şey, o cümlədən, kosmos onun vasitəsilə izah edi¬lir. Kos¬mos burada substansial statusa malik olmayıb, özünü Dün¬ya Ruhu¬nun mücəssəməsi kimi göstərir. Dünya Ruhu Kosmosun mahiyyəti, Kosmos isə Dünya Ruhunun təcəssümüdür. Kosmos məhv ola bilsə də, birdəfəlik itiril¬mir. Dünya Ruhu özündə Kos¬mo¬sun yenidən bərpa oluna bilməsi imkanını saxlayır. Dünya Ruhu Dünyadan qopub ayrıla bildiyi üçün Kosmos da pe¬riodik olaraq məhv olur və yenidən yaranır, bütün canlılar kimi doğulur və ölür. Dünya Ruhunun nizamyaratma qüdrəti tü¬kən¬dikcə Materiya¬nın onun üzərində təzyiqi də güclənir. Bu təzyiqə davam gətirə bilməyən Dünya Ruhunun Materiyanı tərk etmə¬si Kosmosun ölümü kimi səciyyələndirilir. Kosmosun ölümü dünyanın xaosa çevril¬mə¬si¬dir. Dünyanın Dünya Ruhunun himayəsi altında gözəl¬ləş¬¬mə¬si isə Kosmosun doğuluşudur. Kosmos özünün hər bir doğuluşu ilə özünü təkrar edir, özünə qayıdır, öz təşəkkülünü tapır. Əbədi olaraq xaos halından kosmos halına, kosmos halından isə xaos ha¬lına keçdiyi üçün dünya təkrarlanan, əbədi dövri prosesi yaradır. Dünya elə buna görə də tarixdən kənardır, tarixi başlanğıca və sona malik deyildir. Ma¬teriya Dünya Ruhu¬nu yalnız öz qoynuna aldıqda Kosmo¬sun maddi da¬şıyıcısına, sub¬stratına çevrilir. Materiya yalnız Dünya Ruhunun himayə¬sinə sığındıqda özünün həqiqi məkanını tapır. Dünya Ruhunun hima¬yəsin¬dən kə¬narda qalan Materiya isə Xaosun daşıyıcısı olur, müəyyən mə’nada Xa¬o¬sun özünə çevrilir. Xaos dünyanın öz həqiqiliyini itirərək eybəcər¬ləş¬mə¬sidir. Həqiqət və mütləqlik Materiya¬da deyil, Dünya Ruhunda daşınır. His¬s¬lər¬lə qavranı¬lan Dünya yalnız mahiyyətində Dünya Ruhu durduqda həqiqi olur.
Dünya zaman-zaman öz nizamını niyə itirir, niyə eybəcər¬lə¬şir? Bu, Allahın, Dünya Ruhunun dünyanı nizama salmaq, gözəlləşdirmək qüdrə¬tinin tükənməsi ilə şərtlənmirmi? Eybə¬cərləşməkdə olan, nizamını itirməkdə olan, öz ruhuna doğru yüksəlmək əzmini itirən və materiyaya doğru enən dünya Iblisə uymurmu? Ruhunu qüdrətsiz görərək onun haqqa və yüksəlməyə çağı¬rışını eşitmək istəməyən, lakin onun daşla¬şa¬raq maddilə¬şən nəticələrinə bağlı olan dünya öz həyat yolunu ölümə doğru, ölü materiyaya doğru yönəltmirmi?
Qayıdaq qədim yunan mifologiyasına: Yunan təfəkkürünün ilkin tarixi forması olan miflərdə dünya bir canlı kimi təsvir edilmiş, təbii yaranma və təbii məhvolma doğuluş və ölüm xarakterini almış, Yer canlı Kainatın anası, Səma isə atası kimi qavranılmışdır. Dünya Bütöv canlı Kos¬mosdan Ölü Materiyaya doğru endikcə özünün gücsüz və buna görə də az əhəmiyyətli hesab etdiyi ruhunu sığışdırıb özündən uzaqlaşdır¬mağa, kənarlaşdırmağa sə’y edir. Xaosun Kosmosa qar¬şı e’tinasız münasibəti, Dünyanın öz ruhuna qarşı hör¬mətsizliyi əlbəttə ki Dünya Ruhunu əzməyə bilməzdi. Materiya¬laşmaqda olan dünya tərəfindən əzilən və materiyalaşdıqca alçalmaqda olan dünya ilə birlikdə alçalan Dünya Ruhu əlbəttə ki, bu əzilməyə və alçalmaya dözə bilməzdi, o materiyanı tərk etməli idi və tərk etdi. Xaoslaşmaqda olan dünyanı tərk edər¬kən Dünya Ruhu özünü materiya çirkabından da xilas etdi və xalisləşdi. Dünya Ruhu öz xalisliyindən öz əksliyinə – mate¬riyaya yal¬nız o zaman qayıtdı ki, Xaosu nizama sala biləcək, ölü materiyanı canlandıra biləcək, dirildə biləcək və gözəl¬ləşdirə biləcək qüdrəti yenidən özündə hiss etdi və mate¬riyanın içərisinə daxil olaraq dünyanı tədricən Xaos vəziy¬yətindən Kosmos vəziyyətinə qaytardı, Kosmosu yenidən bərpa et¬di. Lakin, mifologiya dünyanın nizamadüşmə prosesi¬nin zaman ölçülərini görünür Dünya Ruhunun nizamyaratma qüdrəti¬nin öl¬çüləri ilə müəyyənləşdirir və bu ölçülər xaricində dünyanın yenidən Xaos vəziyyətinə qayıdışını güman edir: Dünya Ruhu dün¬¬yanı yalnız materiyanın də’fedilməz müqaviməti ilə rast¬laşıncaya qədər nizama sala bilir, kosmoslaşdıra bilir. Yu¬nan əsatirlərində dünyanın döv¬ri olaraq xaos vəziyyətindən kos¬mos vəziyyətinə, kosmos vəziyyə¬tin¬dən isə xaos vəziyyətinə keç¬məsi qəbul olunur və hər bir belə keçidin dünyanı periodik olaraq eybəcərləşdirdiyi və gözəlləşdirdiyi güman olunur: Dünya xaoslaşdıqca ruhundan uzaqlaşdığı üçün eybə¬cər¬ləşir, kosmoslaşdıqca isə ruhuna yaxınlaşdığı üçün gözəlləşir.
Ziddiyyətlər və problemlər girdabında boğulan insan özü¬nü də, dünyasını da, zamanı və məkanı da nizamsızlıq içərisində tapır. Özünü və dünyasını olmalı olduğu vəziyyətdə deyil, əksinə olmamalı olduğu vəziyyətdə gördükcə insan zaman ni¬zam¬sız¬lığının seyrçisi olur. Özünü olmalı olduğu yerdə de¬yil, əksinə olmamalı olduğu yerdə hiss etdikcə, özünə mənsub olmalı olanları kənar dünyada, kənar dünyaya mənsub olmalı olanları isə öz içərisində tapdıqca insan özünü məkan nizam¬sız¬lığının daşıyıcısı kimi duyur.
Insan yalnız öz problemlərini həll etdikcə özü ilə dünya arasın¬dakı ziddiyyətin aradan qaldırılmasına nail olur, Dünya Nizamının bərqərar olunmasına təkan verir və bununla da insan olaraq qalır. Əgər insan özünə mənsub olmalı olan¬ları kənar dünyada, kənar dünyaya mənsub olmalı olanları isə öz içərisində saxlamaqda davam edirsə, özünün təbii ölümünə doğru addımlamış olur. Əgər insan olmalı olduğu sosial məkana can atmırsa və olmamalı olduğu sosial məkanda qal¬ma¬sına dözürsə öz mə'nəvi ölümü ilə razılaşmış olur.
Insan özünün mə'nəvi ölümünə də, hətta təbii ölümünə də, yalnız öz problemlərini həll etməklə müqavimət göstərir. Öz prob¬lemlərini isə insan ilk növbədə əlbəttə ki, artıq cəmiyyətin yaratdığı vasitələrlə həll edir, bu isə onun fərdi inki¬şa¬fının yalnız müəyyən səviyyəsinə qədər mümkün olur. Bu səviyyəni aşdıqdan sonra cəmiyyət tərəfindən artıq yara¬dıl¬mış vasi¬tələr tükənmiş olur, yeni vasitələrin yaradılmadığı halda isə insan, daşıyıcısı olduğu ziddiyyətlərin həll olunma vasitə¬lərindən nəinki məhrum olur, hətta içərisində daşınan bu ziddiyyətlərin özlə¬ri¬nin mövcudluğundan xəbərsiz qalır. Bu səviyyədə problemlər öz müəyyən¬liyini itirir, qeyri-müəyyən zid¬diyyət formasını alır, və təbii ki, elə buna görə də həll edilməmiş qalırlar. Problemlər dərk olunub-olunmamasın¬dan asılı olmayaraq həll edilmədikdə ödənilməzlik vəziy¬yə¬tini yaradır, insan və dünya arasındakı müvazinəti sarsıdır, insan dünya¬sının nizamını laxladır. Ödənilməzlik vəziyyətinin ar¬tı¬mı individi varlığı ilə yoxluğu arasındakı ölüm adlanan sərhədə getdikcə daha çox ya¬¬¬xın¬laşır və nəticə e'tibarı ilə individual varlığın məhvinə aparıb çıxarır. Fərdi varlığın ölüm sərhədi subyekt ziddiyyətlərinin qeyri-müəyyənliyi üzündən də'f edilə bilmir, ölüm fərddən ötəri zərurət faktına çev¬rilir.
Bu halda bir mö'cüzə baş verir, elə bir mö'cüzə ki, dünyanın öz-özlü¬yündə zəkalı olduğuna, son dərəcə müdrik qərarlar verə bildiyinə inanmaya bilmirsən: Fərd öz içərisində daşıdığı ziddiyyətlərin qeyri-müəyyənliyi ucbatından özünün varlığı ilə yoxluğu arasındakı ölüm sərhədini də'¬f¬e¬dilməz görərək özünüsaxlama xatirinə fərdi varlığın doğuluş sərhədini aşır, özünün sonsuz keçmişinə qayıdır. Eros indidən, pro¬b¬lem¬lərdən uzaqlaşmanın və keçmişə qayıtmanın xüsusi bir formasıdır. Burada keçmiş, əgər Hegel terminologiyasının dili ilə deyilsə, subyektin inkarıdır, inkişaf edərək öz inkarlığını inkar edə bilən antitezisdir. Inkar edən inkar olunanın genetik olaraq keçdiyi bütün mərhələlərdən gəlib keçir. Artıq bioloqlar tərəfindən çoxdan müəyyənləşdirilmişdir ki, yaşı milliard illərlə ölçülən bütün təbii təkamül prosesini döl ana bətnində müqayisə olunmaz dərəcədə qısa zaman kəsi¬yində yaşayır. Bu mə'nada doğuluş, əvvəla, inkar olunanın mənsub olduğu subyekt müəyyənliyinə qayıtmasından ibarət olub inkar ilə inkarın inkarı arasındakı sərhəddir. Burada sonsuz keçmişə qayıtma inkar, son¬suz keçmişdən qayıtma isə inkarın inkarıdır.
Subyekt öz fərdi ziddiyyətlərini həll etmək qabiliyyətinə malik olmadığından onları özündən ayırır və bununla da özü¬nü yenidən yarat¬mağa doğru üz tutur. Fərdi həyata ölümün qoyduğu məhdudiyyət nəsli həyatın əbədiliyi ilə dəf edilir.