- Bəli, həyat bizdən istedadlıdır, - yazıçı papirosun karton ucunu potsiqarın qapağına çırparaq ah çəkdi. - Bəzən o elə mövzular uydurur ki… Biz heç ona çata bilərik? Onun əsərlərini tərcümə etmək, sözlə çatdırmaq mümkün deyil.
- Bütün hüquqlar müəllifin əlindədir,- tənqidçi – yaxındangörmədən əziyyət çəkən, nazik, çevik barmaqlara sahib ciddi adam gülümsəyərək pıçıldadı.
- Bizə yalnız kələk gəlmək qalır,- yazıçı dalğın halda kibriti tənqidçinin boş qədəhinə ataraq, sözlərinə davam etdi. - Filmin rejissoru məşhur romanla nə edə bilərsə, biz də yalnız həyatın yaratdıqları ilə eyni şeyi edirik. Rejissora lazımdı ki, şənbə axşamı qulluqçular darıxmasınlar, bu səbəbdən də, o, romanı tanınmayacaq dərəcədə dəyişdirir, xırda-xırda doğrayır, tərs üzünə çevirir, minlərlə epizodu atır, özünün





uydurduğu əhvalatları, yeni personajları əsərə daxil edir. Bütün bunlar maraqlı, hər hansı maneəsiz cərəyan edən, əvvəldə ləyaqətin, sonda əxlaqsızlığın cəzalandığı, öz şərtiliyində belə təbiiliyini tam saxlayan və ən əsası, gözlənilməz, amma həlledici “razvyazka”sı təmin olunmuş filmin alınması üçündü. Bax biz də, hansısa şərti harmoniyaya, bədii yığcamlığa can atmaqla, həyatın mövzularını məhz bu cür istədiyimiz kimi dəyişirik. Duzsuz plagiatımıza öz uydurmamızla dad veririk. Bizə elə gəlir ki, həyat səliqəsiz, yayğın və qeyri-bərabər yaradır, onun dühası həddən artıq pintidir, öz oxucularımızın xeyrinə onun geniş romanlarından səliqəli hekayəciklərimizi - ad usum delphini - biçirik. İcazə verin, bu münasibətlə sizə aşağıdakı hadisəni danışım. Mən ekspressdə, yatacaq yeri olan vaqonda gedirdim. Yeni yolçuluqları, asma yataqdakı soyuq ağları, qatar hərəkətə gələrkən qara şüşənin arxasından astaca keçən stansiya fanarlarını çox sevirəm. Mənə xoş idi, xatırlayıram ki, yuxarıda - başımım üstündəki asma yataqda heç kəs yox idi. Soyunub arxasıüstə uzandım, əllərimi boynumun ardına qoydum - həqiqətən də, oteldəki pərqu döşəklərin doluluğundan sonra nazik hökumət ədyalının yüngüllüyü ləzzət edirdi. Bəzi şeylər barədə düşünüb - o zaman vaqon xadimələrinin həyatından yazmaq istəyirdim – işığı söndürdüm və tezliklə yuxuya getdim. Buradaca icazə verin, mənim əhvalatıma bənzər hekayələrdə tez-tez rast gəlinən üslubdan istifadə edim. Köhnə, sizə yaxşı tanış olan üslub, bax budur: “Gecəyarısı qəfildən yuxudan oyandım”. Arxasınca yenə də nəsə yeni bir şey gəlir. Mən oyandım və ayaq gördüm.
- Günahkar? – qəddini qabağa əyən və şəhadət barmağını qaldıran ciddi tənqidçi bir daha soruşdu.
- Mən ayaq gördüm,- yazıçı təkrar etdi, - Bölmə ışıqlıydı – qatar hansısa stansiyada dayanmışdı. Ayaq kişiyə məxsus idi, iriydi, baş barmağın göyümtül uzun dırnağının deşdiyi alabəzək corabdaydı. Sifətimin düz yanındakı pilləkəndə möhkəm dayanmışdı, üst yatağın çardağını üzünü qapamışdı və o, öz yerinə çıxmaq üçün elə sonuncu cəhdini edirdi. Mən bu ayağı, boz qara xanalı corabı, dolu baldırlarda, dizdən aşağı, yanlara əyilmiş qıçlardakı çəhrayı dizbağını yandan yaxşıca gözdən keçirməyə imkan tapdım. Yun parçadan uzun dizliyin altından tüklər eybəcər görünürdü. Ümumiyyətlə, ayaq çox iyrənc idi. Mən baxan müddətdə o gərildi, iki dəfə uzun dırnaqlı baş barmağını tərpətdi, nəhayət geri itələnib yuxarı qalxdı. Orada, yuxarıda inilti, fısıltı – adamın yatmağa hazırlaşdığını düşünməyimə imkan verən bütün səslər eşidildi. Sonra işıq söndü və bir neçə saniyə sonra qatar tərpəndi.
Bilmirəm sizə necə izah edim, bu ayaq mənə ağır təsir bağışladı. Alabəzək, yumşaq, murdar idi. Məni naharat edən o idi ki, bu boyda adamın yalnız bu bədxah ayağını tanıyırdım, bədənini və sifətini isə hələ də görməmişdim. Onun mənim üçün alçaq, qaranlıq tavan yaratmış yatağı indi lap alçaqda görünürdü, sanki mən onun ağırlığını hiss edirdim. Gecə mənə yol yoldaşı olan bu adamın sifətini nə qədər təsəvvür etməyə çalışsam da, yun corabın deşiyindən görünən, göyümtül rəngdə parıldayan nəhəng dırnaq gözümün önündən çəkilmirdi. Ümumiyyətlə, bu cür xırda şeylərin məni narahat edə bilməsi, əlbəttə ki, qəribəydi. Amma başqa bir tərəfdən məgər hər bir yazıçı məhz xırda şeylərə görə narahat olan adam deyilmi? Hər necəydisə, yuxum gəlmirdi. Qulaq verdim, görüm, mənim müəmmalı sərnişinim xoruldamır ki. Mənə elə gəldi ki, o xoruldamır, inildəyir, amma məlum olduğu kimi, gecə təkərlərin taqqıltısı səs hallüsinasiyasını həvəsləndirir. Lakin orada - məndən yuxarıda hansısa qeyri-adi səslərin gəlməsi təəssüratından ayrıla bilmirdim. Yerimdən yüngülcə dikəldim. Səslər aydınlaşmağa başladı. Üst yataqdakı adam hönkürtüylə ağlayırdı.
- Necə dediniz? Hönkürüb ağlayırdı? Belə, belə… Bağışlayın, mən eşitmədim, – tənqidçi onun sözünü kəsdi və yenə əllərini dizlərinin üstünə saldı, başını yana əyərək hekayəçini dinləməyə davam etdi.
- Bəli, o hönkürüb ağlayırdı və onun hönkürtüləri dəhşətliydi. Hönkürtü onu bogurdu, sanki bir litr suyu bir nəfəsə içirmiş kimi nəfəsini bərkdən buraxırdı. Bunun ardınca tez-tez ağzı bağlı halda toyuq qaqqıltısına müdhiş parodiyaya bənzəyən hıçqırma başladı, sonra yenə nəfəsalma və yenə qırıq-qırıq hönkürtülü nəfəsvermə, amma cıxardığı səsə əsasən demək olardı ki, bu dəfə artıq ağzını açıqdı. Və bunların hamısı təkər taqqıltısının sanki hərəkət edən nərdivana çevrilmiş tərpənən fonunda baş verirdi, sanki onun hıçqırtıları da həmin nərdivan vasitəsilə qalxıb enirdi. Mən tərpənmədən uzanmışdım və qulaq asırdım – eyni zamanda hiss edirdim ki, qaranlıqda sifətim səfeh vəziyyət alıb: həmişə yad adam hönkürtüylə ağlayanda özünü narahat hiss edirsən. Üstəlik, biz ikimiz də eyni bölmədə, layeqdcəsinə sürətlə gedən eyni qatarda uzandığımızdan, mən qeyri-ixtiyarı onunla bağlıydım. O sakitləşmək bilmirdi, bu dəhşətli, çətin hıçqırtı məndən əl çəkmirdi: biz, mən - aşağıda dinləyən, o - yuxarıda hönkürən - ikimiz də yanaşı, saatda 80 kilometr sürətlə gecənin uzaqlığına gedirdik və bizim qeyri-iradi əlaqəmizi yalnız dəmiryol qəzası dağıda bilərdi. Sonra o sanki dayandı, – amma mən yatmağa hazırlaşan kimi yenidən onun hönkürtüləri eşidildi və hətta mənə elə gəldi ki, hönkürtülü nəfəsalmalarının ardınca o, içdən, qarnından gələn hansısa sözləri tələffüz edir. O yenə susdu, yalnız fısıldayırdı; mən gözüyumulu uzanmışdım və təsəvvürümdə onun zolaqlı corabdakı iyrənc ayağını canlandırırdım. Axır ki, yuxuya getdim. Saat 6-nın yarısında bələdçi qapını bərk döyüb məni oyatdı və yataqda oturarkən ani olaraq başım yuxarı yatağın küncünə dəydi, tələsə-tətləsə geyinməyə başladım. Çemodanlarımla dəhlizə çıxmazdan öncə, yuxarı yatağa boylandım, amma o, başını örtərək, kürəyi mən tərəfə uzanmışdı. Dəhliz işıqlı idi, günəş yenicə çıxmışdı, qatarın göy, təmiz kölgəsi otların, kolların üstüylə qaçırdı, əyilərək yamacların üstüylə uçur, arabir görünən tozağacıların gövdəsində dalğalanırdı və çölün ortasında uzanmış nohur gözqamaşdırıcı şəkildə bərq vurur, yavaş-yavaş daralır, gümüşü yarığa cevrilir və möhkəm gurultuyla evciyi, şlaqbaumu keçir, quyruğuyla yolu qamçılayır və uzaqdan yenə adamın başını gicəlləndirən ləkəli çəpərlər, günəşdən ləkə-ləkə olan toz ağacları görünürdü.
Məndən başqa dəhlizdə tələsik bəzənən iki yuxulu qadın və zamşa əlcək geyinmiş, başına yol kartuzu qoymuş qoca da vardı. Erkən oyanmaqdan zəhləm gedir – dan yerinin valehedici səfəqi dünyasında mənə şirin səhər yuxusunun yerini verə bilməz. Bu səbəbdən də, qoca mənə müraciət edəndə qaşqabaqlı tərzdə başımı yırğaladım: “Siz də … –ya çıxırsınız?”. O, bizim təxminən 10-15 dəqiqə sonra çatacağımız böyük şəhərin adını çəkdi.
Qəfildən tozağacları yox oldular, təpədən sanki tələsərək qatarın altına düşəcək yarımdüjün evcik töküldü, sonra parlaq çüçələriylə tünd qırmızı nəhəng fabrik addımladı, beşqat bərkidilmiş elanlardan kiminsə şokoladı bizi səslədi, yenə fabrik korpusu, şüşələr, borular, bir sözlə, böyük şəhərə yaxınlaşanda baş verməli olanların hamısı baş verirdi. Budur, bizim təəccübümüzə rəğmən, qatar təlaşla sürətini azaltdı və səhralıq yazrımstansiyada – elə bir yerdə ki, ekspresin burada heç bir işi ola bilməzdi – saxladı. Platformada bir neçə polis nəfərinin dayanması da məni təəccübləndirdi. Şüşənin çərçivəsini endirib, başımı çıxardım. “Pəncərəni örtün” – onlardan biri nəzakətlə dedi. Dəhlizdəki adamlar həyəcanlandılar. Konduktor keçirdi, mən nə baş verdiyini soruşdum. O, “Qatarda cinayətkar var” deyə cavab verdi və elə atüstü izah etdi ki, gecə keçib getdiyimiz şəhərdə qətl hadisəsi baş verib - ər arvadını və onun məşuqunu güllələyib. Qadınlar ah çəkdilər, qoca başını yellədi. İki nəfər polisin əhatəsində qırmızıyana, girdə, bukmekerə oxşayan xəfiyyə dəhlizə daxil oldu. Məndən kupeyə dönməyimi xahiş etdilər. Polislər dəhlizdə dayanmağa davam etdilər, xəfiyyə isə, bölmələri gəzməyə başladı. Mən ona pasportumu göstərdim. O, bozarmış gözləriylə üz-gözümü süzdü və sənədlərimi qaytardı. Biz darısqal kupedə dayanmışdıq, üst yataqda başını ötmüş naməlum şəxs hərəkətsiz uzanmışdı. Xəfiyyə mənə “siz çıxa bilərsiz” dedi və əlini yuxarı - yatağa tərəf uzatdı: “Sənədlərinizi, zəhmət olmasa…”. Odeyala bürünmüş şəxs xoruldayırdı. Açıq qapının arxasında dayandığımdan, bu xorultunu eşidirdim və mənə elə gəlirdi ki, hələ də gecə hıçqırıqlarının səsi vıyıldayır. “Xahiş edirəm, oyanın” – xəfiyyə ucadan dedi və hansısa peşəkar jestlə boz odeyalın kənarını yatan adamın boğazından dartıb çəkdi. Adam tərpəndi, amma xoruldamağını kəsmədi. Xəfiyyə onun çiynindən tutub silkələdi. Mən nəsə özümü birtəhər hiss etdim, üzümü çevirib dəhlizdəki pəncərədən baxmağa başladım. Amma heç nə görmürdüm, bütün varlığımla kupedə baş verənləri dinləyirdim. Və təsəvvür edin ki, mən demək olar, fövqəladə bir şey eşitmədim.
Üst yataqdakı adam yuxulu-yuxulu donquldandı, xəfiyyə aydın şəkildə sənədləri tələb etdi, yenə aydın şəkildə təşəkkür etdi, kupedən çıxıb, növbətisinə daxil oldu. Vəssəlam. Əlbəttə, yazıçı nöqteyi-nəzərindən elə gəlirdi ki, xoşagəlməz ayaqların sahibi - hönkürən sərnişin qatil olsaydı, daha əla olardı, onun gecə axıtdığı göz yaşlarını necə gözəl izah etmək olardı və ən əsası, bütün bunlar mənim gecə səyahətimin, qısa hekayəmin çərçivəsinə necə də yaxşı yerləşərdi. Amma görünür, bu əhvalatda da müəllifin - həyatın niyyəti, həmişə olduğu kimi, yüzqat əzəmətlidir.
Yazıçı çoxdan sönmüş, nəhayət çeynənib yaşlanmış papirosu sovuraraq, dərindən nəfəs alıb, susdu.
Tənqidçi təmiz gözləriylə ona baxdı.
- Etiraf edin, – yazıçı yenə sözə başladı. – Mən yarımstansiyadakı polislər barədə qeyd edən andan siz əmindiniz ki, mənim hönkürən sərnişinim canidir?
- Mən sizin tərzinizə bələdəm, – tənqidçi barmaqlarının ucuyla həmsöhbətinin ciyinlərinə toxunub, özünəməxsus jestlə tez də əllərini çəkərək dedi… Əgər detektiv hekayə yazsaydiz, siz heç də qəhrəmanlardan heç birinin şübhələnmədiyi şəxsi axtarışda olan cani etməzdiniz, əksinə, başdan bəri hamının şübhələndiyi adamı seçməklə kiçik mücrünün asan açılmadığına adət etmiş təcrübəli oxucunu çaşdırardınız. Mən bilirəm ki, siz qəfillik təəssüratını ən təbii aydınlaşmayla verməyi sevirsiz. Amma buna çox da aludə olmayın. Həyatda təsadüflər çox olur, amma istisnalar da az deyil. Sözə təsadüfilikdən müstəsnalıq yaratmaq, qeyri-adini təsadüfi etməmək haqqı verilib. Əgər öz sərnişininizi caniyə çevirsəydiniz, məlum hadisədən, məlum təsadüflərdən siz tamamilə bitkin hekayə düzəldə bilərdiniz.
Yazıçı yenə dərindən nəfəs aldı:
- Bəli-bəli, bu barədə düşünmüşəm. Mən bir neçə detal əlavə edərdim. Qatilin oz arvadını ehtirasla sevdiyinə işarə edərdim. Uydurmağa o qədər şey var ki… amma bədbəxtlik burasındadır ki, məlum deyil, bəlkə də, həyat tamam başqa, daha incə, daha dərin nəyisə nəzərdə tuturmuş. Bədbəxtlik burasındadır ki, mən sərnişinin nə üçün hönkürdüyünü bilmədim, heç vaxt da bilməyəcəm…
- Mən sözün tərəfini tuturam, – tənqidçi mülayim təzrdə dedi. – Siz yazıçısız, ən pis halda, parlaq həll yarada bilərdiz. Bəlkə də, sizin qəhrəman ona görə ağlayırdi ki, pul kisəsini vağzalda itirmişdi. Mənim bir tanışım vardı, qeyri-adi dərəcədə hərbi görkəmi olan yetkin kişiydi, dişləri ağrıyanda hündürdən ağlayırdı… Yox-yox, çox sağ olun. Mənə daha tökməyin. Bəsdir, mənim tam bəsimdir.