Bir zamanlar quzeyde Derbendden güneyde Hemedan eyaletine, doguda Xezerden batıda Göyçe gölünün batı eyaletlerinedek olan torpaqlarında yerlesmis qürbetli BÖYÜK AZERBAYCAN 19-cu yüzilin birinci rübünde Rusiya imperiyasının 2 defe, üst-üste götürdükde 2 il davam eden qanlı müharibeleri neticesinde evvel 2 hisseye, sonralar bir neçe hisseye parçalandı. Ele bununla da BÖYÜK AZERBAYCANın 187 il davam eden faciesi baslandı. Azerbaycan torpaqları herrac bazarına qoyuldu. Kim istedi satdı, kim istedi aldı, kim istedi bagısladı. Bütün bu dövr erzinde Azerbaycan xalqı amansız qırgınlara meruz qaldı. Torpaqlarımız vaxtile Türkiye, Iran, Erebistan, Hindistan ve Balkan bazarlarında girlenen ermeni fırıldaqçılarına satıldı, hediyye verildi.
Iranın, Rusiyanın köle ve yarımkölesine çevrilmis xalqımız bütün bu tarix boyu çabaladı, çalısdı, irelilemek üçün deyil, yalnız ve yalnız öz varlıgını qoruyub saxlamaq ugrunda vurusdu. Bu ölkeden o ölkeye, o ölkeden bu ölkeye qaçqın getdi, yurdda vurusanlar daglara qaçaq düsdü. 100 il boyu Azerbaycanı qaçaq herekatı bürüdü. Yabançı generallar, serdarlar baslarını Azerbaycanda qoydular. Settarxan, Qaçaq Nebi, Seyx Mehemmed Xiyabani, Mehemmed Emin Resulzade kimi yüzlerce Azerbaycan mücahidi xalqın azadlıgı ugrunda çarpısdı. Beli, müasir dövrün görkemli filosof tarixçisi, tatar Qumilyov demisken, eger her hansı bir etnos (xalq) bile-bile zaman-zaman öz arasında insanlar ayırıb öz varlıgı üçün qurban verirse, demeli, o etnosa ölüm yoxdur! Mübarize xosbext azadlıq ugrunda deyil, yaranan, tarixde özünü tesdiqleden ve dünyaya teqdim eden bir xalqın yasayıb-yasamaması ugrunda mübarizesi idi.

1918-1920-ci illerde Azerbaycan xalqı ölüm tehlükesini aradan qaldırıb özünü tarixde bir daha tesdiqletdi. Güneyde Xiyabani herekatı, Quzeyde Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti Azerbaycanı yeni dünyaya tanıtdı. Hamımızın bildiyi kimi, bu dövr çox çekmedi… Rusiyada çarlıq imperiyasının yeni varisi-qırmızı Sovet imperyası yarandı. Ilk illerinde imperiya hele zeif oldugundan, Azerbaycanın quzeindeku demokratik dövleti yıxdı, ancaq özünün de hele zeif olmasından dolayı, hemin demokratik dövletin yerinde her hansı bir dövlet qurumunu saxlamaga mecbur idi. Sonra bu dövlet qurumu Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikası oldu.

20-ci ilden sonra Azerbaycanın güneyinde Xiyabani herekatını bogdular. Iranda Azerbaycan sülalesi olan Qacarlar devrildi, yerine fars-Pehlevi sülalesi hakimiyyete geldi. Azerbaycan xalqının (o taylı-bu taylı) yeni facie dövrü baslandı. Qetller, talanlar, qırgınlar ara vermedi…Azerbaycanın quzeyindeki Sovet respublikası Azerbaycan xalqını ezmek aletine çevrildi.

Bele bir fikir var ve bu fikri son vaxtlar daha tez-tez esitmek olur: Her bir xalqın dövleti özüne layiqdir. Bunu bele serh edirler ki, guya bizim de dövletimiz özümüze-xalqımıza uygundur. Bu tamamile yanlıs düsüncedir. Bu fikir eslinde özünü harada dogruldur. Bizimi öyrendiyimiz anlayıslarla desek, xalq-bazis özünün üstqurumlarından birini-dövlet qurumunu yaratmalıdır. Eger özü bu qurumu yaradırsa, sözsüz ki, bazisin telebi ve isteyi esasında yaranır ve bu quruma hemen xalq, yaxud bu xalqa hemin qurum layiq olur, her ikisi bir-birini temsil edir. Bu fikrle razılasmamaq olmaz. Demeli, söz azad xalqdan gedir, öz üstqurumunu yaratmaqda müsteqil olan bazisden gedir. Eger her hansı bir xalq qanlı terror ve isgal neticesinde özünden qat-qat güclü olan her hansı bir imperiyanın köelsine, müstemlekesine çevrilirse, bu vaxt imperya da onu istediyi kimi ezmek, istismar etmek üçün oyuncaq dövlet qurumu yaradırsa, dmeli, bu qurum xalqın arzusu esasında yaranmır ve onu temsil etmeye layiq deyil!

Hetta böyük dövletlerin ezdiyi xalqlar üzerinde qurulan dövlet qurumları da müxtelif olur. Ikinci dünya müharibesinde Amerika, Ingiltere, Sovet Ittifapı Avropanın en güclü xalqlarından biri olan almanları darmadagın etdiler. Almaniyanın böyük bir hissesinde Amerika, Ingiltere ve Fransanın iradesi ile federal alman dövleti yaradıldı, basqa bir hissesinde ise SSRI-nin iradesi ile Almaniya Demokratik Respublikası. Sual olunur: alman xalqı hansı dövlete, yaxud hansı dövlet qurumu xalqına layiq idi. Heç biri! Ancaq Serqe baxmıs Qerbde qurulan dövlet alman xalqı üçün az-çox elverisli idi. Esl alman dövleti indi yaranmaqdadır.

Bütün Azerbaycanda bu gün xalqımızı ona layiq temsil edecek dövlet qurumu yoxdur. Tekrar edirik: yalnız ve yalnız azad (!) xalqın yaratdıgı dövlet onun özüne layiq olur!!

Biz burada Moskvanın 70 ilde Azerbaycanda apardıgı siyaseti tehlil etmeyeceyik. Bes Moskvanın bu günkü siyaseti necedir. Bu gün Moskva ona tabe ölkeleri ve xalqları daha evvelki tek idare ede-eze bilmir. Rusiya özü felaket qarsısında, daha dogrusu, felaket içindedir. Ona göre de o, ilk önce Avropadan elini çekmek mecburiyyetinde qaldı. Indi esas vezife imperiyanı dagılmaqdan qurtarmaq, onu ne ise aldadıcı, bir qeder de cezb edici sekle salmaqdan ibaretdir. Onun üçün de, demokratiya, askarlıq ve yenidenqurma adı altında “yuxarıdan inqilab” (bu da aldatmaq üçündür: yuxarıdan inqilab olmur, demeli, yuxarının fitvası ile asagıdan inqilab) edilir. Bunun üçün ayrıca proqramla is görülür. Hansı xalq bu proqramdan kenara çıxıb öz iradesi ile hereket edirse, onu gülle yagısı gözleyir, ya da ki, qırgın ve talan töredici milletlerarası edavet.

Bir vaxt Iran sahı yuxarıdan islahatlar apararaq adını “ag inqilab” qoydu, onun en böyük zerbesi Azerbaycan xalqına deydi.Indi Qorbaçov yuxarıdan islahatlar aparıb adını “inqilab” qoyur, en böyük zerbesi Azerbaycan xalqına vurulur. Bir vaxt Azerbaycanın güneyine gelen Mehemmed Rza Pezlevi “Azerbaycan iri addımlarla irelileyir” demisdi, üstünden neçe il keçmemis Azerbaycanın quzeyine gelen Leonid Iliç Brejnev, “Azerbaycan iri addımlarla irelileyir” dedi. Göresen, nece olur ki, müselman monarxlar ile kommunist monarxlar bir-birinin agzına tüpürmüs kimi olurlar! Monarx her yerde monarxdır- dininden, eqidesinden asılı olmayaraq. Vay o günden ki, her iki imperiya monarxının “Azerbaycan” adlı bir müstemlekesi ola, yarısı birinin, yarısı o birinin!

Moskva azadlıga boyldu olmus ölkeleri “islahat” dermanı ile ölü dogmaga mecbur edir, eger “medeni” yol bas tutmasa, deyirmanında öz istediyi kimi üyüdür. Ya derman, ya deyirman!

Üç ile yaxındır ki, Azerbaycan ayaq üstedir. Zülmün, imperiyanın topu, teyyaresi, tankı ve güllesi varsa, haqqın-xalqın da dönmez üzü vardır. Imperiya od, gülle püskürdü, Göyçe, Zengezur bir daha yeniden dagıldı, Qarabaga yagı elleri uzandı, Sumqayıt, Gence, Bakı… her yere çalxandı. Xalq yurdunu qorudu, Azerbaycanı iki yere bölen demir perdeni dagıtdı…

Bu gün Azerbaycanın quzeyinde iki qüvve-imperiya ve xalq üz-üze durmusdr. Imperiya qeyri-beraber güclerin mübarizesinde ermeni diasporundan ve Avropanın, Amerikanın bize ögey münasibetinden istifade edir.

Bu qüvvelerle üz-üzetekce dayanmıs xalqımızı demokratik qüvvelerimiz temsil edir. Bu qüvvelere dünyadakı bir sıra basqa demokratik qüvveler regbet besleyir. Yurdumuzun güneyinde böyük menevi dayagımız vardır. Ne yazıq ki, bir yerde mübarizeye qosulmamısıq. Axı biz bele millet olmamısıq, xalq yolundan millet yoluna teze-teze addım atırıq.

QEYD: tez-tez sorusurlar ki, xalq nedir, millet nedir. Elmle izah etmek çox uzun-uzadı alınacaq. Sualı basqa cür qoyun: Xalq kimdir, millet kimdir. Onda “nedir” sualına cavab taparıq. Xalq bizik, millet almanlar. Niye. Almavnlar serhedlerini pulla alırlar, var-dövletleri de özlerindedir. Biz serhedlerimizi qanla alırıq, var-dövletimiz de özgenindir. Almanlar özleri toxdur, ac Rusiyaya et, süd, un verirler. Biz özümüzü acıq, ac Rusiyadan et, süd, un gözleyirik. Moskva 70 il düsmen kesildiyi almana indi “dost”, “qardas”, deyir, ona el açır, 70 il “kiçik qardas” dediyi bize indi düsmen kimi baxır, bizi tankların altında ezir. Almanldar sovet esgerlerinin nisanlarını, kemerlerini, çekmelerini, paltarlarını (lenet seytana daha ne qaldı ki!), he papqlarını (rehmet sene, Mirze Celil!) herrac bazarına qoydular. Bu ise tekce saglam ogullarımızı deyil, hetta xeste genclerimizi esgerlik adına ölüme gönderirirk!

Yeqin aydın oldu.
Meselenin ana xettinden bir az qıraga çıxdıgımıza göre oxucular suçumuzdan keçsin…
Moskvanın bütün ümumi siyaseti ile yanası, o, her bir respublikaya, her bir xalqa qarsı xüsusi siyaset yürüdür. Ona göre de, “ne üçün Litvanın, Ermenistanın, Gürcüstanın ve b. dövlet rehberleri basqa cür hereket edir, Azerbaycanınkı basqa cür” sualı sadelövhlükden basqa bir sey deyildir. Bir defelik bilmeliyik ki, Moskvanın Azerbaycana aid siyaseti her hansı bir respublikaya olan siyaseti ile tutusdurulmamalı, hemise ayrıca götürülüb onun üzde olan deyil, derinde, gizli qalan kökleri, bagları üze çıxarılmalıdır.

Azerbaycan en varlı, herterefli zengin bir ölkedir. Var-dövlet müsteqil xalqlar üçün seadetdirse, müstemleke üçün bedbextlikdir. Azerbaycan Rusiya imperiyası üçün Serqin qapısıdır. Azerbaycanın birlesib müsteqil olması Güney Qafqazda imperiyanın bütün dayaqlarının dagılması demekdir.

Pyotrdan dünene kimi Hind okeanında isti sulara can atan ve bu siyaseti bütün dövrlerde ardıcıl yürüden imperiya üçün Xezer hövzesini isgal etmek ilkin sert olmusdur. Xezerin iki açarı- Hesterxan ve Bakı imperiyanın daimi zerbe hedefi olmusdur. Azerbaycan yüz illerdir imperiyalar terefinden müdafie olunan ve onların Serqde casusu rolunu oynayan ermeni lobbisinin gelir menbeyidir. “Azerbaycan Iranın taxıl anbarıdır2, “Eger Azerbaycan müsteqil olarsa”, Iran ondan asılı veziyyete düser deyen Iran ideoloqları meseleye çox düzgün qiymet vermisler.

Çox öteri ve ümumi dediyimiz bu sözler Azerbaycanda imperiya siyasetinin bezi xetlerini görmek üçündür. Eslinde ise gerek Azerbaycanın yeraltı ve yerüstü, maddi ve menevi servetleri ile sadece tanıs olmaq üçün cildlere kitablar yazılandan, dünya siyasetinde, Sovet imperiyası, Iran ve Ermenistan siyasetinde Azerbaycanın yeri bütöv-bütövüne arasdırılıb açıqlanandan sonra biz özümüzü basa düse bilerik.

Belli oldugu kimi, 60-80-ci illerde imperiyanın dövlet aparatı çürüme dövrü keçirirdi. Menim yadımdadır- ele 60-cı illerde bir Avropa alimi yazmısdı ki, Sovet dövleti dagılmagının rüsvetxorluq merhelesini keçirir. Bu meseleni tehlil ederken men ilk önce inanmadım. Meni Engelsin bir mektubu çasdırdı. O, Rusiyada dövletin köklerinin zeif oldugunu göstererek orada sosializm qurmagın daha asan oldugunu yazan bir rus ziyalısına bele cavab vermisdi ki, siz düz demirsiniz; Rusiyada kiçik ve iri memurlardan ibaret böyük bir tebeqe vardır, bunlar dövletden çox azmaas aldıqları üçün xalqı soyur, rüsvetle dolanırlar. Buna göre de, Rusiya dövletini müdafie etmekde hedden artıq maraqlıdırlar. Çünki bu dövlet olmasa, onlar rüsvet ala bilmezler. Buna göre de, dövlet aparatının kökü lap asagılara qeder isleyir. Bir qeder de götür-qoy etdikden sonra aydın oldu ki, Engels sehv edib; ister Kerenskinin, isterse de Leninin çevrilisleri zamanı hemin memurlar çox böyük rol oynadılar. Eyni zamanda, tarixden mene aydın oldu ki, bir çox dövletlerin esasını rüsvetxorluq sarsıdıb. Mesele aydın idi.

Sonra 70-ci illerin evvelerinde bir ispan cemiyyetsünasının bele bir fikrine rast geldim ki, Sovet Ittifaqında “sosializm” deyilen qurulus düz deyil, o tez-gec dagılacaq, çünki bu cür qurulus ümumiyyetle insanın, xüsusile ferdin tebietine ziddir. Bu fikir bir çox eserlerde basqa-basqa sekilde ifade edilirdi. Bununla razılasmamaq olmazdı. Çox keçmedi ki, Saxarov SSRI-de insan haqları ugrunda mübarizeye basladı. Kütlevi köle psixologiyasından qurtulan ferdlerin sayı günden-güne çoxaldı. Onun dalınca cemiyyetler ve xalqlar Azadlıq esqine düsdüler.

1987-ci ilde Azerbaycanda yeni bir oyanıs baslamısdı. Imperiya bunun qarsısını almaq üçün Qarabag meselesini ortaya atdı. Ancaq yuxarıda gösterdiyimiz kimi, bu imperiya 30 ile yaxın idi ki, rüsvetxorlugun dagıdıcı, içeridenyeyici tesiri neticesinde iflic olmusdu. Dövlet aparatlarının heç biri deqiq islemirdi. Ona göre Merkezin Azerbaycan ve onun xalqı haqqında fikri yanlıs idi. Qorbaçov, onun etrafındakılar ve xüsusen de yan-yöresinde peyk kimi herlenen ermeni lobbisi bele düsünürdü ki, Azerbaycan xalqının ele bir güclü siyasi teskilatı yoxdur, respublikanın basçıları ise Moskvanın yesirleridir. Demeli, Qarabagı ermenilere vermek olar. Bununla hem Azerbaycanı tam iflic etmek, hem de dünya ermenilerinden ve onları himaye eden böyük dövletlerden imperiyaya yaxsı arxa düzeltmek olar.

Bir neçe ayın içerisinde 7 milyonluq bir xalq “Qa-ra-bag!” deyib ayaga qalxdı. Tekce Moskvanın deyil bütün dünyanın tesevvürü alt-üst oldu. Bir Azerbaycan fenomeni zühur etdi. Tariximizde ilk defe olaraq dünyanın her yerinden qezet, radio-televiziya isçileri, mübariz demokratlar, konsullar, sefirler ve b. Azerbaycana axısdı. Baltikyanı respublikalarda azadlıq herekatının yeni dalgaları qalxdı, Moldova ve Gürcüstanda xalq herekatlarına ilkin tekan verildi.

1988-ci il noyabr ayının 25-17-sinde Bakının Azaldlıq meydanında Nemet Penahov deyende ki, bizim bu xalq herekatımzla bütün SSRI-ni azadlıq herekatı bürüecek, buna çox adam sisirtme, böyütme kimi qiymet verirdi. Dogrudan da, çox çekmedi ki, SSRI-ni herekatlar bürüdü. Moskva özünü itirdi.

89-cu ilin son aylarında Azerbaycanda xalq herekatının ikinci yükselisi baslandı. Moskva qorxuya düsdü. Demeli, bu defe herekat vaxtından qabaq bogulmasa, SSRI darmadagın olacaq! Qorbaçov maltada Busla gizli görüslerinde bu meselenin üstünde berk dayandı. Busun dövlet katibi Ceyms Beyker bele bir beyanat verdi ki, eger Moskva Zaqafqaziyadakı milletçi herekatı yatırmaq üçün güc teleb etse, Amerika buna etiraz etmeyecek. Mesele bizim üçün tamamile aydın idi, çünki buna qeder Qorbaçov Moskvada açıq elan etmisdi ki, O, gürcü kimi medeni bir milletin qadagan saatında, herbi veziyyetde yasamasını reva bilmez!

Yerevan ve Xankendinde ermeniler il boyu tetil ve nümayis edir, azerbaycanlıları qırır, evlerini yandırır, yurdundan-yuvasından didergin salırdı. Moskva susurdu. Ermenilerin kütlevi yasadıgı yerlerde bir nefer de azerbaycanlı qalmamısdı. Demeli, gizli görüsde söhbet yalnız Azerbaycandan getmis, bu beyanatda Azerbaycan sözü Zaqafqaziya sözü ile perdelenmisdir.

89-cu ilin dekabr ayında Azerbaycan bütün dünyada bir daha amansızcasına teklendi. Hemin ayın sonlarında Azadlıq meydanında AXC agsaqqallar surasının en feal üzvlürenden biri, hörmetli Vaqif Semedoglu xalqımızın nece teklendiyinden danısarken xalq bu dünyada qerib oldugunu bir daha derinden duydu, meydanda minlerle, on minlerle insan desmalını çıxarıb göz yasını sildi.

Dekabrın 27-29-da çox adama aydın idi ki, bugünkü dünyanın taleyini istedikleri kimi hell eden iki fövqeldövlet-Amerika ve Sovet hökumeti Azerbaycan xalqını zorla felakete aparır. Bu sorgunu tez-tez sorurlar: Bu felaketden qaçmaq mümkün deyildimi. Yox, xanımlar, beyler, yox!

Bu sualı Iranın indiki xarici iåler nazirinin müavini de mene verdi. Sonda da elave etdi ki, çoxlu cavan qetle yetirildi. Her bir cavan, genc xalq üçün bir neçe yaslıdan daha çox is görecekdi. Men ona dedim: bes bunu gözel bildiyiniz halda, Iran-Iraq müharibesinde yüz minlerle gencin mehvine niye yol verdiniz.
O dedi: Biz çalısdıq gücümüz çatmadı, bu müharibeni böyük dövletler töretmisdi.

Men ona dedim: Iranv e Iraq kimi müsteqil dövletlerin buna gücü çatmayanda ordusuz, silahsız, müstemleke bir xalqın buna nece gücü çatardı, özünü ne cür xilas ede bilerdi.

Indi gelin görek Efqanıstanı kim o güne saldı- Amerika ve Sovet dövleti. Iraqla Küveyti kim bu güne salıb- Amerika ve Sovet Ittifaqı. Küveyt darmadagın oldu, Iraqı hansı facie gözleyir- Amerika ve Sovet hökumeti bilir.
1990-cı il yanvar ayının 9-10-da Vezirovla görüsde sorusduq ki, ermeni quldurları Azerbaycanı dagıdır, ne deyirsiniz. Dedi ki, heç bilmirem ne edek. Bizi tekleyibler. Moskvada kime deyirem ehemiyyet vermir. Döne-döne Qorbaçova demisem, deyir, el çekin yaxamdan, men daha bezmisem, bacarmıram; gedin özünüz hell edin, özünüz cavab verin! Biz de gerek “fehle drujinaları” adı ile xüsusi desteler yaradaq, silah verek, gedib Xanları, Qubadlını, serhed rayonlarını ve Qarabagı basqınlardan qorusun!

Sonra belli oldu ki, bu sonuncu fikrin esas müellifi palyaniçkodur. Yeni heç bir yere eli çatmayan Vezirov Moskvanın Azerbaycandakı general-qubernatoru Polyaniçko ile meslehetlesmis, o da bu planı cızmısdı.
Bir terefden de, Bakıda qaçqınlarla bakılılar arasında qırgın hazırlanırdı. Basqa bir yandan ermeni, rus ve basqa milletlerin evlerine basqın hazırlanırdı. Hamısı da Merkezin eli ile. Beli, Moskva-Vasinqton Azerbaycan xalqını bütövlükde dar agacına aparırdılar.

1989-cu ilde “dünyanın en mübariz xalqı” adlanan Azerbaycan xalqı bu defe de ne edeceyini müeyyenlesdirirdi:
1) qardas qırgınına imkan vermemek;
2) basqa milletlere qarsı texribatın qarsısını almaq;
3) Vetene qarsı her bir basqına sine germek;
4) Dar agacına sürüklene-sürüklene yox, merdane getmek.

Iki fövqeldövletle, terrorla dünyanı bir-birine çalxalayan ermeni lobbisi ile tekbasına döyüsen Azerbaycan xalqı bu agır döyüsden serefle çıxdı. Sehidlerin qebri nurla dolsun!!!

Bu, iyirminci yüzilde bizim rast gelmediyimiz bir hadise idi: hele heç bir döyüsde, hetta dünya müharibelerinde Azerbaycanın quzeyi kimi bir erazide herbi emeliyyatda imperiyanın herbi naziri, daxili qosun qüvvelerinin komandanı, Sovet IKP Merkezi Komitesinin katibi, SSRI Ali Soveti Ittifaq Sovetinin sedri, Azerbaycanın general-qubernatoru, respublika DTK-sının sedri, respublika daxili isler nazirinin müavini (Yazov, Bakatin, Satalin, Girenko, Primakov, palyaniçko, Hüseynov, Barannikov) birlikde herbi emeliyyata basçılıq etmeyibler (hele basqa onlarca generalı saymadıq).

Azerbaycan xalqının Azadlıq mübarizesinden lerzeye düsmüs imperiya heç de böyük olmayan bir respublikasına qarsı hetta ehtiyatda olan herbi qüvvelerinin bir hissesini de Azerbaycanla müharibeye celb etmis, elan etmeden bütün ölkede gizli herbi toplanısa baslamısdı.

Buradan iki netice çıxarmaq olar: 1) ya Azerbaycan xalqı hedden artıq güclü ve qorxuludur; 2) ya da imperiya ele çürüyüb ki, basını tamam itirib.

20-23 yanvarda Azerbaycan fenomeni bütün dünyanı çasdırdı. Özünü itirmeyen prezident, bas nazir qalmadı: Bus, Mitteran, Tetçer, Turqut Özal, Qorbaçov. Bir neçe günden sonra özlerini ele ala bilen Pakistan, Iran, Israil, Liviya ve Elcezair Sovet hökumetinin isgalçı hereketini pislediler. Dünya olub-bitmisden ayıldı. 20 yanvar Azerbaycan tarixine qızıl herflerle yazıldı, imperiyalar tarixine qara, qapqara leke oldu. “Demokratiya, demokratiya” bagıran Vasinqton ve Moskva Azerbaycan xalqının demokratik herekatını qandalladı. Azerbaycan xalqını, fövqelade veziyyetde seçki keçirmeye mecbur etdi. Bu dünya tarixinde 3-cü bele hadise idi. Bunu da sınadıq.

Bir ildir agır facie ve qaranlıq zülmet içerisinde yasayan xalqımız özüne gelmis, azadlıq yolunda yeniden yürüse çsıxmısdır. Xalqımız qehremandır ve bu qehremanlıgın hem özüne, hem de dünyaya bir daha gösterdi. Ancaq ne yazıq ki, siyasi heyatda yetkin deyilik, siyasi mübarizede seristesizik, teskilatlanmagı bacarmırıq, tekbasına, yaxud kiçik qruplarla imperiyaya qarsı mübarize meyli ve ya “xesteliyi” aramızda genis yayılıb. Oyuncaq dövlet aparatı ya xalqa yaxın getmir, ya da onu gelmeye qoymurlar. Ziyalılarımız tereddüd içerisinde iflic olub.

Imperiyanın da mövqeyi aydındır, xalqın da. Tekce respublika dövleti aparatının mövqeyi aydın deyil, axı bu bedbext aparatın heç mövqeyi yoxdur. Bu aparatın isçileri daim esmece içerisindedir. Xalqın qezebini, düyünlenmis yumrugunu gördükce esir, Moskvanın qapazını yedikce esir, esir. Bunlar gerçek esir-yesirdirler, qulaqları Moskvanın qulluq qarmagına keçib, umudları göyde xaliqe, yerde xalqa qalıbdır. Bu esir-yesir dövlet aparatı ile xalqın arasında özünü itirmis bir tebee var- ziyalılar. “Ziyalı” sözünü xalqımız esl menasında isletmir. Ziyalı, elmde, incesenetde, medeniyyetde müeyyen yaradıcılıga malik ve ardıcıllar yetisdiren, xalqın (yaxud milletin) heyatı tehlükeye düsende ön cergede dayanan, onun qabagında geden adama deyirler. Bizim ziyalıların çoxu bu teyinatı tam ödemedikleri, ya da ödeye bilmedikleri üçün onlara “yarımziyalı” demek daha dogru olar.


Respublika dövlet isçilerinin ve bu yarımziyalıların indiki veziyyetini tesevvüre getirmek üçün C.Cabbarlının “Od gelini” eserindeki bir yerle müqayiseler aparaq:
Rebi ve Ebu Übeyd (imperiyanın nümayendeleri)
Altunbay (yerli hakimiyyet aparatının basçılarından biri)
Torgut (eserde Altunbayınelaltısı-indi yarımziyalı)
Elxan (eloglu onda da, indi de)
Dördüncü ve yeddinci görüslerden iqtibaslar.

Altunbay (sinirli-)..And olsun bu yanar daglara, and olsun bu sönmez odlara ki, dediklerinde dogruya benzer bir sey görsem, bu Günese gülümser bargahı bayquslar yuvasına, torpaq üstünü (oxu: Azerbaycanı-E.E.) meqberelere çevireceyem; bu qiyametin dehsetleri içinde o da mehv olacaqdır, sen de…men de! Söyle!…
Torgut- Agamız! Men öyrene bildiyim her bir seyi…bütün dehseti ile söyledim…
Altunbay (Elxana)-.. Yaxsı, sen söyle, eziz filosof, sözlerin yarımçıq qaldı.
Elxan- Menim sene deyilecek bir sözüm qalmadı.
Altunbay- Yalnız orasını mene anlat ki, sen kimsen.
Elxan- men…men dünyada sadet yarada bilecek ulu bir qüvvet…
Altunbay- Ha-ha-ha! (Çagırır). Torgut! (Torgut girir) Torgut! Sen söyle, bu zavallı kimdir.
Torgut- O sizin kölenizdir, agamız.
Altunbay- Hardan ve neçeye alındı.
Torgut- Herrac bazarından, elli dirheme.
Altunbay- Esidirsenmi. Men ona ne ede bilerem.
Torgut- Her bir sey, agam, bagıslaya bilersiniz…
Altunbay- Neçin ordan baslayırsan, alçaq, yaramaz (hiddetle kökösünden vurur, Torgut yıxılır). Köksünde köle qelbi döyünür (Basında Xalq Cebhesinin fikirlerini gezdirirsen- E.E.).
Torgut- Aga, öldüre bilersiniz, bogdura bilersiniz, quyuya atdıra bilersiniz, diri-diri yere basdıra bilersiniz.
Altunbay- (Elxana)…Sen bu qanunu harada düzeltdin.
Elxan- Bütün qanunların heçliyinden!..En böyük qanun sexsin azad dilekleridir…Menim tanrım basqalarına zerer vermez azad dileklerimdir!
Elxan- ..Basqa yol yoxdur. Menim yolum sene qarsıdır.
Altunbay- Men de sene qarsıyam (Üzüne bir sille çırpır ve eyni zamanda) Torgut! (beye isar edir, üç-dörd nefer içeri girir). Beyenirsenmi.
Elxan- Beli, o ele de olmalıdır. Zaten her bir düha mühitin satqınlıgından, her bir dahi mühitin yumruqları, zamının tepikleri altından dogur.
(Elxanı döydürür, bu vaxt Rebi gelir).
Rebi- Bu ne sükutdur. Sizden sorusuram Elxan kimdir.
Elxan- Menem, men.
Rebi- Sen hele bir yol hebsde olmussanmı.
Elxan- Iki yol. Sonuncuda dar agacından qaçdım.
Rebi- Çox gözel, bu defe artıq ölümden qaça bilmezsen. Dar agacı hazır, budur, fitva elimdedir. Altunbay sen hele yaramazları gizledirmissen.
Altunbay- Men bilmemisem aga. Men onu herrac bazarından almısam.
Rebi- Yaxsı, sen de bizimle gedeceksen.
Altunbay- ..Men özüm Ebu Übeyde erz ederem. Belke nahar eder, sonra gedersiniz!
Rebi- Burax dilleri, haydı!

Altunbay- (Elxanın yanından keçerken yavasca), Sersem herif, mehv olduq!
Eziz oxucu, bu böyüklükde sehneni bura yazdıgıma göre meni qınama. Od gelininin döne-döne oxu! Bu günümüzü yaxsı duyarsan. Azadlıq dastanları eyni olur, suretler, zaman basqa, imperiyalar basqa-basqa. Altunbay (indiki katib) görün öz xalqına nece qan uddurur, ancaq imperiyanın dargasını görende nece zavallıya çevrilir, hetta öz nisanlısını qurban vermeye hazır olur…Yarım ziyalılar Torgutun gününde deyilmi. Onlar katiblere yalvarırlar ki, Xalq Cebhesini, onun nümayendelerini bagıslaya bilersiniz. Ancaq üstlerine çıgıran kimi, ya da katib üz-gözünü tursudan kimi (halbuki Altunbay Torgutu yumruqla vurub yere serdi) Xalq Cebhesinin ölümüne fermanv erirler. Palyaniçko Rebiden, Yazov Ebu Übeydden daha qeddar deyilmi…

Ne ise, ele bir üsuldan istifade etmeye çalısdım ki, sade oxucular da meselenin ne yerde oldgunu anlaya bilsinler.
Bir az da seçkiler haqqında. Dediyimiz kimi bu seçkiler Azerbaycanda demokratiyanı bogmaq üçün en yaramaz üsul idi. Hem de isteyirdiler dünyaya göstersinler ki, Azerbaycan xalqı demokratiyaya hazır olmadıgından KP-nın diktaturasından el çeke bilmir. Müveqqeti de olsa, buna nail ola bildiler. Dünyanı bir daha aldıtdılar. Ancaq öir dönmez heqiqet var ki, xalqı, xalqları aldadanlar lap sonra özleri aldanmıs olurlar. Imperiya- Moskva düyanı aldada-aldada sonda gördü ki, özünü aldadıb. Bu azgınlar 1400 il bundan qabaq Quranda aydın deyilen bu gerçekliyi basa düsmürler, çünki Ulu Tanrı yalançının gözlerine ele perde çekir ki, o, günün günorta çagı açıq-askar olanı bele görmür.

Bu gün AXC-den 30-dan çox millet vekili seçilmisdir. Bunların her biri 10 deputatdan güclü ve bacarıqlıdır. Bir sıra millet vekilleri de vardır ki, onlar XC-nin nümayendesi olmasa da, xalqa derinden baglıdır. Demeli, bunlarla biz müttefiqik, eyni bir mövqeden çıxıs edeceyik.

Partokratiyanın temsilçisi olan ve deputatlıgı zorla eline keçiren bir sıra katibleri men yaxsı tanıyıram. Üç cxümlede on mentiqi sehv buraxırlar. Onlardan millet vekili çıxmaz. Çoxu da raoynları talan edibyeyir, özünü derebey-derekatib sayır. Öz quldurluqlarını buraxıb parlamentde çalısmazlar. Ne ise, bir sıra derekatib gerek qara gününü indiden qablasdırsın ve Polyaniçkonu köbmeye çagırsın, belke o, yeni bir qatısıqlıq salıb onların katiblik ömrünü uzatdı.

Uzun sözün qısası, yeni Ali Sovetin isi qalıb seytana.
Meni en çox narahat eden xalqımızın siyasi fealiyyetinin hele asagı olmasıdır. Orta hesabla siyasetçileri dörd qrupa bölmek olar:
1) daha feallar;
2) az feallar
3) saymazlar
4) meisete çox meyli olanlar

Axırıncı iki qrup bizde daha çox narahatlıq yaradır. Ölke bir dagıntı içerisindedir, xalqımızın bir qismi seçki günü bir saatını bu cür çox mühüm bir ise istediyi millet vekilini seçmeye serf etmek istemir. Göresen, bu adamlar basa düsmüsler ki, xalqın taleyinin helledici anıdır. Axı sabah gec ola biler.

Dördüncü qrup daha bedbextdir ve xalqa çox böyük zerbe vurur. O, sesini mebel, yumurta, toyuq, siqaret paylayan, yaxud su çekldirib asfalt saldıran namizede verir. Bunlar da öz talelerini, xalqın taleyini 1-2 günlük taxtaya, siqarete satırlar. Bunlar azadlıgı redd eleyib yumurtaya ses verdiler. Özlerini de alçaltdılar, xalqı da! Bunu gören bir sıra genclerimiz özlerini ele ala bilmeyib, bogula-bogula “biz ölüme layiq xalqıq” deyirdiler.
Xalqın bu acı gününde onu bir –iki günlük et ve toyuqla aldadanların bes vicdanı harada qaldı. Bele adamlardan millet vekilimi çıxar. Xalqı usaq kimi yumurta ile aldadanlar sabah onun basına neler getirmeyecekler.

METBUATIMIZ. Azerbaycan xalq herekatının bir qelebesi de demokratik metbuatımızın yaranmasıdır. “Azadlıq” qezetinin bir yası tamam olur. Bu bir ilde o, iki defe baglanıb. Komendatlar ve herbi senzorlarla döyüse-döyüse çap olunur. Redaktoru, yeni millet vekilimiz, tekce AXC-nin deyil, xalqımızın sevimlisi Necef bey öz prinsipiallıgını davam etdirir. Ona millet vekili kimi böyük ugurlar arzulayıram. “Azadlıq” baglananda “Fövqelade veziyyet” qezetini buraxmaqda Agamalı Sadiq böyük qeyret ve zehmet serf etdi. “Azerbaycan”, “Aydınlıq”, “Ayna”, “Edalet”, “Yeni Müsavat”, “Xalq sesi”, “Haray” (Sumqayıt), “Humay”, Veten sesi”, “Veten” (Gence), “Azad söz”, “Türk yurdu”, “Demokrat” (Sabirabad), “Yurd” (Naxçıvan) ve basqa qezetlerimiz xalqımızın iradesini temsil ederek bizi melumatlandıran, geleceye sesleyen orqanlardır. Bezen bunların bütün nömrelerini oxumaga vaxt tapmayanda adam çox teessüflenir ve bunların çoxluguna sevinir. Açıq-aydın görünür ki, çox güclü bir Azerbaycan metbuatı yaranır.

Bu qezetlerin hamasından bir narazılıgım var, o da Azerbaycanın güneylerinden xebersizlikleridir. Arzu ederdik ki, bu boslugu tezlikle doldursunlar.
Azerbaycan xalq cebhesi haqqında, onun indiki veziyyeti ve gelecek haqqında çox sual verilir, müxtelif söhbetler esidilir.

Birincisi, en çox onun Idare Heyetine qarsı insafsız hücumlar var. Mene aydındır ki, bu qerezli hücumlar ele-bele deyil, müeyyen qüvveler bunu düsünerek teskil edirler. Yanvardan bu günedek Idare Heyetinde 12 nefer qalmısdı. Idare Heyetinin feal üzvlerinden Rehim ve Etibar beyler hebsde idiler. Basqa bir üzvü- Arif bey ermeni quldurları ile mübarizede en tehlükeli mövqe olan Laçında islere rehberlik etmisdir.

Idare Heyetinin basqa üzvleri Fransa, Almaniya, Iran, Türkiye ve Hollandiyada seferlerde olmus, xalqın azadlıq herekatını, respublikanın gerçek veziyyetini, demokratik mübarizesinin esaslarını dünya ictimaiyyetine çatdırmıs, xarici ölkelerin Moskva ve Leninqrad, Pribaltika, Gürcüstan ve b. ölke ve seherlerin demokratik qüvveleri ile elaqeler yaratmıslar. AXC_nin Idare Heyeti ve Meclisi xalqımıza qarsı bütün irticaçı qüvvelerin fitne-fesadını def etmis, XC-ni mehv olmaqdan qurtarmıslar. Bu cür, dünyada görünmemis bir seraitde, AXC imperiya, partokratiya ve mafiyalara qarsı mübarize apararaq 30-dan çox üzvünü Azerbaycan Ali Sovetine, 30-dan çox üzvünü Naxçıvan Ali Meclisine, yüzlerce üzvünü seher ve yerli sovetlere üzv seçdire bilmisdir.

Azerbaycan Xalq Cebhesinin 20-den çox leqal ve qeyri-leqal qezeti çıxır.
Vetenimizin ve xalqımızın haqqını qorumaq üçün Xalq cebhesinin 100-den çox üzvü helak olmus, 300-den çoxu hebsxanalara atılmısdır, onların çoxu haqqını müdafie ede-ede hebsden qurtarmıslar. AXC bir ilde böyük siyasi yol keçmis, sıralarını metinlesdirmis, siyasi seviyyesini xeyli yükseltmis, dünyada güclü demokratik qüvve kimi tanınmısdır.

Azerbaycan xalq herekatının gedisi dövründe respublikada asagıdakı qüvveler fealiyyet gösterirdi:
1) Moskva ve onu müdafie eden xarici qüvveler;
2) Ermeni lobbisi;
3) Respublika dövlet aparatı;
4) Ziyalılar ve yarımziyalılar;
5) AXC ve basqa demokratik qüvveler.

NETICE. Moskvanın evvelki hegemon ve qorxunc mövqeyi sarsıldı, onu müdafie eden xarici qüvvelerin çoxu birtereflesdi.
Ermeni lobbisinin ilkin hücumları def edildi; onun meglubiyyet i qaçılmazdı. Respublika dövlet aparatı tamam laxlamısdır.
Yarımziyalılar xalqa teref gelmekdedir, tezlikle esl ziyalı mövqelerini tutacaqlar. Seçkilerde yarımziyalıların tam meglubiyyeti onlara ders oldu.
AXC ve basqa demokratik birlikler öz qüvvelerini sahmana salmaq ve yeni yükselis merhelesine qedem qoymaqdadır.

Bele bir seraitde AXC qurultaya hazırlasır. Qurultayda Meramname ve Nizamnamede deyismeler aparılacaq. AXC xalqımızı düsdüyü böhrandan çıxarmaq, yurdumuzda vetendas sülhü yaratmaq, siyasi qüvveleri birlesdirmek üçün var gücü ile çalısacaqdır. Bütün gücümüzle milliliyimizi, demokratiyanı, dinimizi dirçeltmek ugrunda vurusacagıq.

Bütün bunları hell etmek üçün en kese yol esq ve imandır. Esq ve imanın temeli Haqla Xalqı bir etmekdir. Haqqı Xalqdan görmek, Xalqı haqq deye sevmekdir. Amin!