Azərbaycan, Odlar Yurdu

[montin_490]

Şimaldan - Baş Qafqaz dağları, qərbdən - Göyçə gölü hövzəsi də daxil olmaqla Alagöz dağ silsiləsi və Şərqi Anadolu, şərqdən - Xəzər dənizi, cənubdan isə Sultaniyyə-Zəncan-Həmədan hüdudları ilə əhatə olunan tarixi Azərbaycan torpaqları müasir sivilizasiyanın inkişafına başladığı ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. Azərbaycan xalqı bu ərazidə - tarixi Azərbaycan torpaqlarında zəngin və özünəməxsus bir mədəniyyət, o cümlədən dövlətçilik ənənələri yaratmışdır.

Azərbaycan adının tarixi tələffüzü cürbəcür olmuşdur. Qaynaqlarda bu ad qədimdən başlayaraq Andirpatian, Atropatena, Adirbican, Azirbican və nəhayət, Azərbaycan şəklində işlənmişdir.

Azərbaycan qədim tarixi arxeoloji, etnoqrafik, antropoloji və yazılı qaynaqlar əsasında yazılır. Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş əşyalar Azərbaycanın maddi-mədəniyyət tarixini öyrənməyə imkan vermişdir. Tarixi qaynaqlar və ekspedisiyalar zamanı toplanan etnoqrafik materiallar əsasında adət-ənənələr, maddi-mənəvi mədəniyyət, keçmiş idarə formaları, ailə münasibətləri və s. öyrənilir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı ilk sakinlərin məskunlaşmasına aid zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuş və bunun nəticəsində respublikamızın ərazisinin insanın formalaşdığı məskənlər siyahısına daxil olunmasına zəmin yaratmışdır. Azərbaycan ərazisində hazırda ilk ibtidai insanların 1,7-1,8 milyon il bundan əvvəldən yaşamağa başlamasına aid ən qədim arxeoloji və paleontoloji materiallar tapılmışdır

Biz sizə ecazkar bir diyardan - Azərbaycandan, onun təkrarsız təbiətindən, çoxəsrlik mədəniyyətindən, tarixindən, bu diyarın qədim sakinlərindən - onun həyatından, müxtəlif mədəniyyətlərə və sivilizasiyalara məxsus elementləri ahəngdar şəkildə özündə birləşdirən adət və ənənələrindən söhbət açmaq istəyirik. Azərbaycan coğrafi addır. Bu ad bir tərəfdən bu ərazidə eradan çox-çox əvvəl yaşayan əhalinin əksəriyyətinin atəşpərəst olması ilə bağlıdır. Yəni bu ərazidə yaşayan əhali odu allah sayırdılar, oda tapınırdılar. "Azər" - od, atəş deməkdir. O biri tərəfdən, Azərbaycan ərazisində qədim zamanlarda türk soylu "Azər" sözündəndir. "Azər" - "az" və "ər" tərkibindən ibarətdir. Türk dillərində "az"ın yaxşı niyyət, uğurlu tale kimi anlamları var. "Azər" - yəni "ər kişi", "ər oğlu", "od qoruyan" deməkdir. Deməli "Azərbaycan" bu ərazidə yaşayan qədim türk dilli qəbilənin adından əmələ gəlmişdir.

Azərbaycan dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biridir. Bəşəriyyət bütün inkişaf dövrlərində bu torpaqda öz tarixini yaşamışdır. İnsanlığın ilk çağlarında Azərbaycanda insan məskənləri olmuşdur. Bugünkü bəşər mədəniyyətinin yaranması, tərəqqisi və dialektikasında Azərbaycanın öz yeri, öz payı vardır.

Zaman uzun keçmişlərin bir çox arxeoloji və memarlıq abidələrini bizim üçün qoruyub saxlamışdır. Qədim daş kitabələr, əlyazmalar, əsrlərin dərinliklərindən yadigar qalmış xalça naxışları, onları oxumağı bacaranlara, başlıcası isə oxumaq istəyənlərə çox şey danışa bilər. Azərbaycanı tanımaq, onun haqqında həqiqəti bilmək üçün bu torpağa, onun adamlarına dost gözü ilə baxmaq gərəkdir.

Azərbaycan qədim mədəniyyət ölkəsidir. Buraya köçüb gəlmış oğuz tayfaları həmin ərazidə əsrlər boyu təşəkkül tapıb sabitləşmiş, dərin köklərə malik mədəniyyətlə qarşılaşaraq, öz növbələrində bu mədəniyyəti ümumtürk mədəni ənənələri ilə zənginləşdirmişlər. Xalqımızın istedadı və yaradıcılıq qüdrəti "Kitabi-Dədə Qorqud", "Oğuznamə", "Koroğlu" və bir çox başqa epik abidələrdə təcəssüm etmişdir.

Bu bərəkətli, səxavətli və mehriban torpaq bir çox mütəfəkkirlərin, filosofların, alimlərin, şairlərin, memarların, müsiqiçilərin, rəssamların beşiyi olmuşdur. Rəvayətə görə, Zərdüşt bu torpaqda dünyaya göz açmışdır. Azərbaycan torpağı bəşəriyyətə Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Bəhmənyar, Nəsimi, Füzuli, Nəsirəddin Tusi, Şah İsmayıl Xətai, Molla Pənah Vaqif, A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, C.Cabbarlı, Səməd Vurğun, Əliağa Vahid, Rəsul Rza kimi dahilər bəxş etmişdir.

Doğma diyarın al-əlvan təbiəti Səttar Bəhlulzadə, Tahir Salahov, Toğrul Nərimanbəyov, Mikayıl Abdullayev və digər istedadlı fırça ustalarının boyakarlıq lövhələrində əksini tapmışdır.

Xalq müsiqimiz, muğamlarımız Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi, Arif Məlikov kimi görkəmli bəstəkarları bu gün bütün dünyada səsləndirilən əsərlər bəstələməyə ruhlandırmış, Bülbül, Rəşid Behbudov kimi sehirli, ecazkar səsə malik müğənnilərə ilham vermişdir.

Məşhur Azərbaycan xalçaları sanki təbiətin bütün rənglərini, boyalarını, tarixin bütün nişanələrini özündə təcəssüm etdirir. Bu gün onlar uçan xalçalar kimi, zaman və məkan hüdudlarını aşaraq Azərbaycandan çox-çox uzaq olan ölkələrə gedib çıxırlar.

Dünyanın bir çox muzeylərində Azərbaycan ustalarının metal, keramika, ipək və ağacdan yaratdıqları dekorativ sənət nümunələri saxlanılır.

Azərbaycanda elmin və maarifin çoxəsrlik tarixi vardır. 1919-cu ildə açılmış Bakı Dövlət Universiteti, 1945-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Elmlər Akademiyasının institutları respublikada elmin, təhsilin və mədəniyyətin inkişafında müstəsna rol oynamışlar. Bu gün respublika alimlərinin maraq dairəsinə Xəzərin dərinlikləri, kosmosun ənginlikləri, insan beyninin sirləri və s. problemlər daxildir.

Onlarla ali məktəb və texnikumlar, minlərlə məktəb, kollec və litseylər, ilahiyyət məktəbi - budur bugünkü Azərbaycanın təhsil sisteminin mənzərəsi.

Respublika alimlərinin həll etdikləri mühüm problemlərdən biri Xəzər dənizinin, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin ekologiyasının qorunub saxlanmasıdır. Alimlərin səyləri sayəsində onlarla qoruq - Qızılağac, Şirvan, Zaqatala, Ağgöl, Girkan və s. yaradılmışdır.

Onilliklər boyu ölkə sənayəsini neftçıxarma, neft-kimya və neft emalı, kənd təsərrüfatını isə pambıqçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik və maldarlıq təmsil etmişdir.

Azərbaycanın iqtisadiyyatını canlı orqanizmə bənzətsək, etiraf edilməlidir ki, onun damarlarından neft axır. Azərbaycanda yer altından neftin, yanar qazın çıxması bu yeri hələ qədim zamanlarda hər yerdə məşhur etmişdir.

Azərbaycan ta qədimdən özünün əbədi yanan ocaqları, atəşgahları ilə məşhurdur. Abşeronda Yanardağ deyilən yer var. Naxçıvanda, Kəlbəcərdə, Masallıda, Lənkaranda, Babadağda… yerdən qaynar sular çıxır.


Suraxanıda əbədi olaraq yanan və heç vaxt sönməyən Atəşgah vardır. Əsrlər boyu dünyanın uzaq-uzaq ellərindən oda inanan, oda tapınan atəşpərəstlər, hətta Hindistandan kahinlər odu axtara-axtara gəlib onu Abşeronda tapıblar və özlərinin baş məbədlərini burada - Suraxanı Atəşgahında yaratmışlar.


Bu gün də "Azərbaycan" deyəndə göz önünə onun əsas sərvəti olan neft gəlir. Neft təkcə sərvət yox, həm də şöhrətdir. Uzaq zamanlarda bu diyara yer altından çıxıb gölməçələrdə qərar tutan xüsusi qoxusu, rəngi olan mayenin ardınca uzaq-uzaq ölkələrdən gəlirdilər. Min illər boyu tuluqlara doldurulmuş nefti Şərqə, Qərbə dəvə karvanları ilə aparırdılar. Azərbaycandan aparılan neftdən təkcə işıq üçün yox, həm də bir çox xəstəliklərdə qiymətli dərman kimi istifadə edirdilər. Əsrlər bir-birini əvəz etdikcə yaxın-uzaq ölkələrdə neftə olan tələbat durmadan artırdı.


XIX əsrdən başlayaraq bütün dünyada sənayenin yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq neftə olan ehtiyac görünməmiş bir sürətlə artdı. Həmin əsrdən başlayaraq neft məişət vasitəsindən çıxaraq siyasətə çevrilir. Tarixə elm-texnika əsri kimi daxil olmuş XX əsrdə isə neft məsələsi dünya məsələsinə çevrilir. Neft ölkələrində xüsusi neft siyasəti, neft strateqiyası meydana gəlir.

Bu gün Azərbaycanda nəhəng enerji layihələri yerinə yetirilməkdədir. Xəzər dənizinin Azərbaycana aid olan hissəsində neft və qaz layihələri uğurla həyata keçirilir. Azərbaycan Xəzər dənizinin nəhəng enerji potensialını ilk mənimsəyən və regionun inkişafında keyfiyyətcə yeni iqtisadi modeli formalaşdıran, Avropa və Asiya arasında siyasi və ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində, Qafqaz nəqliyyat dəhlizinin inkişafında, nəhəng layihələrin gerçəkləşməsində Xəzəryanı və Qafqaz regionunda mühüm rol oynayan bir dövlətə çevrilmişdir.

Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzünə və onun ağır nəticələrinə (Ermənistan Dağlıq Qarabağ və onun inzibati sərhədlərindən kənarda yerləşən 7 rayonu işğal edib. Ölkənin 8 milyonluq əhalisinin 1 milyonu qaçqın-köçkündür) .
1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin separatçı-terrorçu qruplaşmaları və Ermənistan silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağın ələ keçirilməsi uğrunda hərbi əməliyyatlara başladılar. SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Ermənistan və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində yerləşən hissələri də onlara qoşuldular. Əvvəlcə Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı yaşayış məskənlərinin işğalına başlandı. 1992-ci il yanvarın 15-də Kərkicahan, fevralın 10-da Malıbəyli, Quşçular kəndləri işğal olundu, dinc və silahsız əhaliyə divan tutuldu, Xocalı və Şuşanın mühasirə məngənəsi daraldı. Erməni və sovet hərbi birləşmələri fevralın ortalarında Qaradağlı kəndini ələ keçirdilər. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə müasir tarixin ən faciəli hadisəsi baş verdi. Erməni hərbi birləşmələri Xocalıda Rusiyanın 366-cı motoatıcı polkunun əsgərləri ilə birlikdə azərbaycanlılara qarşı dəhşətli soyqırımı törətdi. Xalq hərəkatının daha da gücləndiyi şəraitdə 1992-ci ilin martında respublikaya rəhbərlik edən A.Mütəllibov istefa verdi. Yaranmış hakimiyyət boşluğu Azərbaycan Respublikasının müdafiə qabiliyyətini daha da zəiflətdi. Bunun nəticəsində 1992-ci ilin mayında erməni və sovet hərbi birləşmələri Şuşanı da ələ keçirdilər. Bununla da faktiki olaraq ermənilər bütün Dağlıq Qarabağın ərazisini işğal etdilər. Növbəti addım Dağlıq Qarabağı Ermənistanla birləşdirən Laçın rayonunun işğalı oldu. Azərbaycan Xalq cəbhəsinin hakimiyyəti (1992 may-1993 iyun) dövründə davam edən yeni hakimiyyət çəkişmələri respublikanın müdafiəsinə ağır zərbə vurdu. 1993-cü ilin aprelində Kəlbəcər işğal olundu. İyun ayında Azərbaycanda dərin siyasi böhran baş verdi...

[montin_490]

Azərbaycanın xəritəsi

[montin_490]

AZƏRBAYCANIN ƏRAZİSİ


Ərazisi

86.6 min km2 (12% meşələr, 1.7% su hövzəsi, 54.9% yararlı torpaqlar, cümlədən 31.1 % otlaq və biçənəklə,31.4% sair torpaqlar).Ölkə 44° və 52° şərq uzunluq dairəsi, 38° və 42° şimal en dairəsində, Bakı 40° paralel üzərindədir.

Bakıdan şimal qütbünə qədər olan məsafə 5550 km, ekvatora qədər olan məsafə isə 4440 km

Böyük göllər, km2
Sarısu - 67.0
Ağgöl - 56.2
Ağzıbirçala - 37.0
Mehman - 35.0
Böyükşor - 9.2
Hacıqabul - 8.4

Dünyada ən böyük göl -Xəzər dənizi
sahəsi 400000 km2, dərinliyi-1025 m.
Ən yüksək dağ zirvəsi
Bazardüzü - 4466 m.

Qonşuları

Dövlət sərhədləri Cənubdan İranla 765 km və Türkiyə ilə 15 km, şimaldan Rusiya ilə 390 km, şimali-qərbdən Gürcüstan ilə 480 km, qərbdən Ermənistan ilə 1007 km həmsərhəddir.

Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda ən enli sahəsinin uzunluğu 456 km

Böyük adalar km2
Pirallahı - 14.4
Çilov - 11.5
Xərə-Zirə - 3.5
Böyük-Zirə - 1.4

Böyük çaylar km
Kür - 1515
Araz - 1072
Alazan (Qanıx) - 413
İori (Qabırrı) - 389
Samur - 216
Tərtər - 200

[montin_490]

Bakı tarixi
Abşeron yarımadasında tapılmış arxeoloji materiallar buranın qədim yaşayış məskəni olduğunu sьbut edir. Artyom, Zığ gцlь ətrafı, Şьvəlan, Mərdəkan, Binəgədi, Əmircan və s. yerlərdə e.ə. 3-1 ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır.

Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir. Bəzi tədqiqatзılar Bakını Qaytara (Qanqara), Albana, Baruka və s. ilə eyniləşdirirlər. Bakıda tapılmış 5-7 əsrlərə aid Sasani dəfinəsi o dцvrdə buranın yaşayış məntəgəsi olduğunu gцstərir. 5-6 əsr mənbələrində Bağavan və Atəş-i Baquan adlandırırlar. Ərəb mənbələrində (10 əsr) "Bakuyə", "Bakuh", "Baku", rus mənbələrində (15 əsr) "Baka", Səfəvilər dцvrь farsdilli mənbələrdə "Badkubə" kimi qeyd edilir.

9 əsrin 2-ci yarasında Abbasilər xilafətinin zəifləməsi və mərkəzi hakimiyyətdən uzaqlaşmaq meyllərinin qьvvətlənməsi Xilafətə tabe цlkələrdə bir sıra mьstəqil dцvlətlərin yaranmasına səbəb oldu. Belə dцvlətlərdən biri də Şirvanşahlar dцvləti idi. Bakı 10 əsrin axırlarında Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə зevrildi. Əhali sənətkarlıq, ticarət, bağзılıq, bostanзıliq, ьzьmзьlьk, baramaзılıq, əkinзilik, neftзıxarma, baliqзıliq və s. ilə məşğul olurdu.

Zəfəran da əkilirdi.İqtisadiyyatında neft və duz əsas yer tuturdu. Ərəb səyyahı Əbu Dьləfin (10 əsr) məlumatına gцrə, Bakıdakı iki neft mənbəyindən ildə təgr. 720 min dirhəm gəlir gцtьrьlьrdь. Feodal mьnasibətlərinin, ticarət və sənətkarlığın inkişafı şəhərin tərəqqi etməsinə imkan yaradırdı. Beynəlxalq ticarət yolları ayırıcında olan Bakı Şərg və Qərb цlkələri arasındakı ticarətdə mьhьm əhəmiyyətə malik idi. Bakıya xəzər, slavyan, Bizans, Зin, İraq, Suriya, Genuya, Venesiya, İran, Hindistan tacirləri gəlirdi. Bakıdan İran, İraq və s. цlkələrə neft ixrac olunurdu.

Bakı 10 əsrdən liman şəhəri kimi məşhur idi. 11 əsrin sonu-13 əsrin əvvəllərində Bakı tərəqqi dцvrь keзirirdi. 1191 ildə Qızıl Arslan Şamaxını tutdugda Şirvanşah 1 Axsitan mьvəqqəti olaraq paytaxtı Bakıya kцзьrmьşdь. Şirvanşahlar şəhərin mцhkəmləndirilməsinə xьsusi diqqət verirdilər. 12 əsrdə Bakı ikicərgəli qala divarı və xəndəklə əhatə olundu.

Qız Qalası da şəhərin mьdafiə sisteminə daxil idi. 1232-35 illərdə Bakını dəniz tərəfdən qorumaq məqsədi ilə buxta daxilində mцhkəmləndirilmiş qala tikildi. Şirvanşahlar Xəzər dənizində qьclь donanma yaratdılar.

13 əsrin 30-cu illərində monqollar Bakıya hucum edib, uzunmьddətli mьhasirədən sonra şəhəri aldılar. Bakıda neft зıxarılması və ticarət tənəzzьlə uğradı. 14 əsrin ortalarına doğru Bakıda ticarət (xьsusilə dəniz ticarəti) yenidən canlandı. Gilan və Şamaxı ipəyinin beynəlxalq ticarətdə əhəmiyyətinin artmasi ilə əlaqadar Bakının iqtisadi mцvqeyi yьksəldi. 14 əsrdən Bakıdan Qızıl Orda, Moskva knyazlığı, Avropa цlkələri və s. yerlərə mьxtəlif mallar, xьsusən ipək, xalзa və s. ixrac edilirdi. Bakıdan Həştarxana, Orta Asiyaya və Xəzərin cənub sahillərinə də mal daşınırdı. 14 əsrin 2-ci yarısında Bakının iqtisadi və siyasi rolunun artmasi ilə əlaqədar olaraq Xəzər dənizi bəzən Bakı dənizi də adlanırdı (bu, 1375 ildə katalan dilində hazırlanmış atlasla gцstərilir). Bakıda indiyədək qalan tarixi-memarliq abidələri - Buxara karvansarası(14 əsr), Qız Qalası yaxinliğında Multani (hind) karvansarası (15-16 əsrlər) və s. Şərq цlkələri ilə geniş ticarət əlaqələrinin mцvcudluğunu sьbut edir. Bakıda hind tacirləri yaşayırdı.

Şirvanşah 1 Xəlilьllahın dцvrьndə (1417-62) Bakıda mьhьm tikinti işləri aparıldı. Şirvanşahlar sarayı kompleksi də bu dцvrdə tikilmişdir. Bakıda ticarət, sənətkarlıq inkişaf edir, iqtisadi və mədəni həyat yьksəlirdi. 15 əsrin 2-ci yarısında Bцyьk Moskva knyazlığı ilə ticarət daha da genişləndi və diplomatik əlaqələr yaradıldı.

1501 ildə Şah İsmayıl Şirvana hьcum edərək Bakını aldı. Səfəvi hцkmdarı 1 Təhmasib 1538 ildə Bakının da daxil olduğu Şirvanı Səfəvilər dцvlətinə birləşdirdi. Səfəvi - Osmanlı mьharibələri zamanı 1578 ildə Osmanlı ordusu Bakını tutdu. 1607 ildə şəhər yenidən Səfəvilərin hakimiyyəti altına keзdi. Mərkəzi hakimiyyətin qьvvətlənməsi, məhsuldar qьvvələrin inkişafını ləngidən feodal зəkişmələrinə, dağıdıcı mьharibələrə son qoyulması 17 əsrin 40-cı illərində şəhərin yьksəlişinə təkan verdi. Səfəvilər dцvrьndə Bakıda mis pullar buraxılırdı. Bakı və Abşeron əhalisinin xeyli hissəsi xalзaзılıqla məşğul olurdu. 16-18 əsrlərdə sənətkarlıq, xьsusilə xalзaзılıq daha da inkişaf etdi. Bakıda toxuculuq da mьhьm yer tuturdu. 17-18 əsrlərə aid tarixi abidələr bu dцvrdə Bakıda me"marlıq, həkkaklığın da inkişaf etdiyini gцstərir.

Bakının zəngin təbii sərvətləri, habelə mühüm hərbi stratejik əhəmiyyəti 18 əsrin əvvəllərindən e"tibarən Rusiyanın diqqətini cəlb edirdi. Xəzərin cənub-qərb sahillərinə yiyələnməyə çalışan 1 Pyotr xüsusi hərbi dəniz ekspedisiyası yaratdı. 1723 il iyunun 26-da 1 Pyotrun qoşunu Bakıya daxil oldu. Lakin, Rusiya və İran arasında bağlanan Gəncə müqaviləsinə (1735) görə Bakı yenidən İranın hakimiyyəti altina keçdi.

18 əsrin ortalarında Azərbaycanda bir sıra xanlıqlar, o cьmlədən Bakı xanlığı yarandı. Ara mьharibələri bьtьn Azərbaycanda olduğu kimi, Bakıda da iqtisadiyyat və mədəniyyətin inkişafına mane olur, əhalinin vəziyyətini son dərəcə ağırlaşdırırdı. 18 əsrin 2-ci yarısında Bakıda şəhər həyatı və ticarət nisbətən canlandı. Lakin Ağa Məhəmməd Şah Qacarın Azərbcana hьcumları iqtisadiyyatın və ticarət əlaqələrinin yenidən tənəzzьlə uğramasına səbəb oldu. 1796 ilin yazında 2 Yekaterinanın əmri ilə general V.A.Zubovun komandanlıq etdiyi rus qoşunları Azərbcana yьrьş etdi. İyunun 13-də Bakı alındı. 1797 ilin əvvəlində general P.D.Sisianov Bakının komendantı tə"yin olundu. 2 Yekaterinanın цlьmьndən sonra oğlu 1Pavel V.A.Zubovu geri зağırdı. Зar qoşunları 1797 ilin martında Bakını tərk etdi. 19 əsrin əvvəlində 1 Aleksandr Xəzər-sahili vilayətlələri, ilk nцvbədə Bakını tutmaq planı ilə xьsusi maraqlanırdı. Rusiya-İran mьharibəsi (1804-13) bu planın həyata keзirilməsini sьr"ətləndirdi. 1805 il avqustun 12-də зar qoşunu Bakını mьhasirəyə aldı, lakin mьvəffəqiyyət qazanmayaraq geri зəkildi.

1806 ilin əvvəlində general P.D.Sisianovun qoşunları yenidən Bakıyə yaxınlaşdı. Şəhəri təslim etmək haqqında Bakı xanı Hьseynnqulu xanla danışıqlar zamanı general P.D. Sisianov цldьrьldь. 1806 il oktyabrın 6-da Bakı Rusiyaya birləşdirildi. 1807 ildə Bakıda 500 ev, 3000 əhali var idi. 1813 ildə bağlanmış Gьlьstan sьlhь ilə Şimali Azərbaycan, o gьmlədən Bakının Rusiyaya birləşdirilməsi təsdiq edildi.

Abşeronda illik neft istehsalı 200-300 min puda зatırdı. 1847 ildə Bakının Bibiheybət sahəsində mexaniki ьsulla ilk neft quyusu qazılmasina təşəbbьs gцstərildi. Bakı neft sənayesinə xarici kapitalın axını başlandı. 1879 ildə Bakıda 9 qazma buruğu vardısa, 1900 ildə onların sayı 1710-a зatdı. Bakı nefti dьnya miqyasina зıxdı. Neft sənayesi ilə yanaşı , Bakıda başqa sənaye sahələri də inkişafa başladı; mexaniki zavodlar, e"malatxanalar, tьtьn fabrikləri, buxar mьhərrikləri ilə işləyən dəyirmanlar yarandı. Yeni tikililər, banklar, ticarət və sənaye firmalarının binalarından ibarət idi. 1883 il mayın 8-də Bakı-Tiflis dəmir yolu istifadəyə verildi. 1899 ildə Bakıda ilk konka işləməyə başladı. Hələ 19 əsrin 40-cı illərində Xəzərdə buxar gəmiləri işləyirdi

Nəqliyyat vasitələri ilə yanaşı, Bakıda rabitə sahələri də yarandı. 1868 ildə Bakı-Tiflis, 1879 ildə Bakı-Krasnovodsk (dənizin dibi ilə) teleqraf xətləri, 1886 ildə isə şəhərdə ilk telefon xətti зəkildi.
19 əsrin sonu - 20 əsrin əvvəlində Bakıda neft istehsalı daha da artdı. 1901 ildə Bakı dьnyada istehsal olunan neftin yarıdan зoxunu (667,1 mln. pud) verirdi. Bakıda onlarca neft e"malı zavodu var idi. Başqa sənaye sahələri, ticarət də inkişaf edirdi, maşınqayırma, metaləritmə, gəmi tə"miri zavodları, buxar qazanı və s. istehsal edən zavodlar, gəmi tərsanələri, 2 minə qədər fəhləsi olan toxuculuq fabriki, sement, pivə və spirt zavodları, elektrik stansiyaları, buxar dəyirmanları işləyirdi. Bakıda poliqrafiya işi də inkişaf edirdi.

28 may Azərbaycan xalqının bцyьk bayramıdır. 1918-ci ilin həmin gьnьndə Azərbaycan Respublika e"lan olunmuşdur. Bu respublikanın banilərindən biri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası sьr "ətlə inkişaf edirdi.

1918-ci il 15 sentyabr - Bakı şəhəri Anadolu və azərbaycan tьrklərindən ibarət Qafqaz - İslam ordusu tərəfindən ermənilərdən azad olunmuşdur. Bakı Azərbaycanın paytaxtı e"lan edilmişdir.
1919-cu il 15 noyabr - Bakı Dцvlət Unibersiteti yaradılmışdır.

1920-ci ilin aprelində bolşeviklər Azərbaycanı işğal etdilər. 1920-ci ilin aprelin 28-də Bakıda Sovet Həkimiyyəti qurulmuşdur. 1922-ci ilin dekabırın 31-də Azərbaycan SSSR-in tərkibinə daxil olmuşdur.
Sovet dцvrьndə Bakı inkişaf etməkdə davam edirdi.

1920-1921-ci tədris ilində Bakıda ilk ali məktəblər - Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu, Azərbaycan Politexnik İnstitutu, Azərbaycan Kənd Təsərrьfatı İnstitutu yaradıldı.1923-cь ilin iyunun 5-də M.F.Axundov adına kitabxananın rəsmi aзılışı zamanı, onun fondlarında artıq 20 minə qədər kitab vardı.Bakı şəhərində 1923-cь ildə elektrik tramvay xətti зəkilməyi başlayır və bu 1924-cь il fevralın əvvəlində istismara verilir. 1926-cı ildə Sovet İttifaqında ilk elektrik dəmir yolu - Bakı - Sabunзu elektrik dəmir yolu işə salınmışdır.

1940 - 1945 illərdə iqtisadiyyatını cəbhə yoluna keзirilməsi məqsədi ilə Respublikada bцyьk işlər gцrьlьrdь. Yьngьl və yeyinti sənayeləri cəbhə ьзьn işləməyə başladı. Kiзik bir vaxtda Bakı dцyьşən ordunun ən mьhьm arsenalına зevrildi. Akademik Yusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi ilə hava flotu (aviasiya) benzini almaq ьзьn yeni texnologiya yarandı. 1941-ci ildə neftзilərimizin fədakar əməyi nəticəsində Azərbaycanın tarixində ən зox 23,5 millyon ton neft istehsal olundu ki, bu da SSRİ-də istehsal olunan neftin 71.4%-ni təşkil edirdi. Ьmumiyyətlə mьharibə illərində Azərbaycan neftзiləri цlkəyə 75 milliyon ton neft, 22 milliyon ton benzin və başqa neft məhsulları vermişlər. Qətiyyətlə demək olar ki, faşizm ьzərində qələbənin qazanmasında Bakı nefti əsas amiliərdən biri oldu.

1988-ci il 17 noyabr - Azərbaycanda Milli Azadlıq hərəkati başlanmışdır. 1990-cı il 20 yanvar Bakıda Sovet Ordusu dinc əhaliyə qarşı qanlı qırğın tцrətmişdir. Dağьstь parkda Şəhidlər xiyabanı yerləşir. Burada Azərbaycanın mьstəqilliyi uğrunda şəhid olmuş qəhrəman oğul və qızlarımızın qəbirləri var. Şəhidlər Xiyabanı bьtьn Azərbaycan xalqının ziyarətgahıdır. 18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycan Suveren Respublika e"lan edildi. Bakı Sovet dцvrьndə olduğu kimi indiki mьstəqillik dцvrьndə də Azərbaycanın paytaxtıdır.

[montin_490]

Üzrü hesab edin rus elifbasının düşməsi şrifti dəyişirəm amma çox yazanda və elə hesab eleəmişəmki aze - dir , heç demə rus imiş.

[montin_490]

AZƏRBAYCAN DİLİ, Bunları bilməliyik

Azərbaycan Respublikasının səkkiz milyonluq əhalisinin (2001) gündəlik ünsiyyət vasitəsi və rəsmi dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan dili İran İslam Respublikasında yaşayan 20 milyonluq azərbaycanlının da ana dilidir. Rusiyada, ABŞ-da, Türkiyədə və Qərbi Avropa ölkələrində bir neçə milyon azərbaycanlı yaşayır. Bir neçə yüzilliklər ərzində müxtəlif ölkələrin sakinləri olmalarına baxmayaraq, bu gün də hansı ölkədə yaşamalarından asılı olmayaraq, azərbaycanlılar bir-birlərini sərbəst anlayırlar. Beləliklə, yer üzündə hazırda Azərbaycan dilində danışan 30 milyondan çox adam yaşayır.

Azərbaycan dili geneoloji təsnifata görə türk dillərindən biri olub, həmin dil ailəsinin oğuz qrupuna daxildir və ən yaxın qohumları olan türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə birlikdə ərazi prinsipinə görə türk dilləri arealının cənub-qərb qrupunu təşkil edirlər.

Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ)* dillər qrupuna daxildir. Bu qrupa daxil olan bütün dillər kimi, Azərbaycan dilində də insirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq bütün söz kökləri özümlü leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir; qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və əsasından sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə olunur.

Azərbaycan xalqının etnik əsasını təşkil edən türklər indiki Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl görünməyə başlamış, birinci minilliyin əvvəlindən isə başqa mənşədən olan çoxsaylı tayfalarla birlikdə bu torpağın qədim sakinləri olmuşlar. Türk mənşəli Azərbaycan dilinin və həmin dildə danışan xalqın yaranması, başqa sözlə, bu dilin ümumi ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi uzun sürən, bir neçə əsr davam edən bir proses olmuşdur. Əhalinin etnik tərkibində türk tayfalarının sayı, habelə iqtisadi, siyasi, mədəni təsiri artdıqca dilin fəaliyyət dairəsi də genişlənmiş və beləliklə, bəzi etnik və antropoloji xüsusiyyətlərini bu gün də qoruyub saxlaya bilən çeşidli etnik qruplar ümumi mədəni-mənəvi və dini birliyi olan bir xalq halında birləşmişlər.

dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim ədəbi dillərdən biridir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dili ədəbi dilimizin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çox sayıla bilər. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə XIII əsrdən başlayır.

Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müddətində iki böyük dövrü əhatə edir. Əski dövr adlandırılan birinci dövr XIII əsrdən XVIII, yeni adlandrıla bilən ikinci dövr isə XVIII əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.

Birinci dövr Azərbaycan ədəbi dilinin xidmət göstərdiyi areal öz iriliyi ilə fəqlənir. Həmin dövrün cəlayirlər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dili olan bu dil bütün Ön Asiyada ədəbi dil kimi xidmət etmişdir. Bu dövr Azərbaycan ədəbi dili yeni dövr Azərbaycan dilindən öz dilxarici (ekstralinqvistik) xüsusiyyəti ilə yanaşı dildaxili (linqvistik) özümlükləri ilə də seçilir.

Leksik cəhətdən mövcud olan fərqlərdən birincisi budur ki, birinci dövr Azərbaycan dilində ərəb və fars sözləri çoxdur. O dövrün dil üslubları, xüsusən aparıcı poetik janr və vasitələr ədəbi dilimizə külli miqdarda alınma sözlərin axıb-gəlməsinə səbəb olmuşdu. İkinci dövrdə isə realist şer məktəbinin, realizm ədəbi metodunun bir yaradıcılıq metodu kimi yaranması və aparıcı yaradıcılıq metodu kimi formalaşması dilimizin əsas lüğət fonduna keçə bilməyən alınma sözlərin ədəbi dili tərk etməsinə səbəb olmuşdu.

İkincisi, əski Azərbaycan ədəbi dilinin osmanlı dili ilə müştərək olan bir sıra sözləri (şimdi, şöylə, şu, kəndi və s.) yeni dövrdə artıq işləkliklərini tamamilə itirmişdilər. Bu türk ədəbi dilləri sahəsində ayrılma (differensiyasiya) hadisəsinin tam başa çatmasının nəticəsi idi.

Dövrlər arasındakı fərqlər fonetik səviyyədə də güclüdür. Belə ki, yeni dövr Azərbaycan ədəbi dili eyni zamanda fonem tərkibinin sabitləşməsi ilə də səciyyələnir. Birinci dövrə xas olan o//a sait, h//q//x samit müvaziliyi artıq birincilərin (o və h) qələbəsi ilə nəticələnir.

Oxşar vəziyyət qrammatika sahəsində də özünü göstərir. İsmin birinci dövrə məxsus təsirlik hal şəkilçilərinin -yi,-yı,-yu,-yü//-ni,-nı,-nu,-nü müvaziliyi ikinci dövrdə artıq aradan çıxır. Felin -isər qəti gələcək zaman şəkilçisi öz vəzifəsini tamamilə -acaq//-əcək şəkilçisinə verir.

Əski Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelində olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq (eşq təriqinin (yolunun) tərki), daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.

Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr daha çox işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə bu tipdən olanların əvəzinə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görürük.

Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir.

Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir:

1) ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi (XIII-XIV əsrlər),

2) klassik şeir dili mərhələsi (XV-XVII əsrlər).

İkinci dövr Azərbaycan dili isə üç mərhələni əhatə edir:

1) ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (XVIII əsr),

2) Milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (XIX-XX əsrin əvvəli),

3) Müasir mərhələ (XX-XXI əsrin əvvəli).

Yeni dövr. Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna özünün ikinci inkişaf mərhələsində (Milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkişafı mərhələsində) çıxır. Bu dildə şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılır, qəzet və jurnallar nəşr edilir, o bəzi rəsmi sənədlərdə, elmi tədqiqatlarda da işlənməyə başlayır. O dövrdə Azərbaycana gələn xaricilər, ruslar və almanlar da ona maraq göstərir, bəziləri bu dili öyrənməyə başlayır. Məsələn, rus şairləri Lermontov, Bestujev-Marlinski, alman şərqşünası Bodonştedt. Sonuncusu XIX əsr Azərbaycan şairi Mirzə Şəfidən Azərbaycan dilini və onun şeirlərini almancaya tərcümə edərək Berlində ayrıca kitab şəklində nəşr etdirmişdir. Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid tərcümə lüğətləri və qrammatik tədqiqatlar aparılmış olsa da, Azərbaycan dilinə aid elmi əsərlər və dərsliklər XIX əsrdən etibarən yazılmağa başlayır. Mirzə Kazımbəyin rusca yazdığı "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası" əsəri məşhurdur. M.Vəzirovun, L.Budaqovun, Q.Makarovun, N.Nərimanovun, M.L.Məmmədovun, S.M.Qəniyevin Azərbaycan dilinə aid dərslikləri də rus dilində yazılmışdır. L.Budaqovun ikicildlik lüğəti də ("Сравнительный словарь турецко-татарских языков") var. M.Əfşarın Azərbaycan dilinə aid "Fənni-sərfi-türki" ("Türk dilinin qrammatikası") adlı dəyərli əsəri isə azərbaycancadır.

Azərbaycan dilinin inkişafı da, problemləri də daha çox XX əsrlə bağlıdır. Məhz bu dövrdə Azərbaycan ədəbi dili bənzərsiz bir problemlə qarşılaşır. Əsrin əvvəllərindən başlayaraq, ədəbi dildə üç meyil, üç istiqamət özünü göstərir. Təbiidir ki, bu ən çox bədii əsərlərin dilinə və mətbuata aiddir.

1. Birinci meyil, ədəbi dili bacardıqca xalq dili ilə eyniləşdirmək meyli. Bu özünü "Molla Nəsrəddin" jurnalının və bu jurnalın əməkdaşlarının (C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev və b.) əsərlərində göstərir. Burada ədəbi dil ilə danışıq dili, dialektlər arasındakı fərq götürülür. Xalq bu dili asan başa düşür.

2. Daha çox osmanlı (indiki türk) və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu "Fyüzat" və "Həyat" kimi bir çox jurnal və qəzetlərin və əksərən bu redaksiyada işləyənlərin (Ə.Hüseynzadə, Səbribəyzadə və b.) əsərlərinin dilində özünü göstərir. Xalq bu ədəbi dili çətin anlayır. Bu dil o vaxtkı türk ədəbi dilindən, demək olar ki, seçilmirdi.

3. Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu dil heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bir dil idi. Bu dili A.Şaiq, C.Cabbarlı, S.Hüseyn, A.Səhhət kimi şair və yazıçılar yaradırdılar. Ədəbi dil sahəsindəki bu vəziyyət əsrin əvvəllərindən 1930-cu illərədək davam etdi.

Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin üçüncü, yəni müasir mərhələsində dil həyatının mühüm hadisələrindən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu almasıdır.

Azərbaycan dilinin ölkənin dövlət dili kimi elan edilməsində Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin çox böyük xidmətləri olmuşdur. Bəlli olduğu kimi, dövlət dili sahəsindəki fəaliyyətə Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərliyə gəldiyi ilin (1969) ilk günlərindən başlamışdır.

Azərbaycan ədəbi və xalq danışıq dilini dərindən bilən, bu dilin zəngin lüğət tərkibinə yaxşı bələd olan və qrammatik imkanlarından fitri istedadı sahəsində səmərəli istifadə etməyi bacaran Heydər Əliyev yüksək səviyyəli yığıncaqlarda, məsələn, BDU-nun 50 illiyinə həsr olunmuş yubiley toplantısında, yenə həmin ali məktəbin partiya konfransında yüksək dövlət səviyyəsində aparılan başqa müşavirələrdə ana dilində parlaq çıxışlar edərək, özünə böyük hörmət və məhəbbət qazandı. O çox yaxşı bilirdi ki, onun qazandığı bu böyük hörmət və məhəbbət eyni zamanda onun istifadə etdiyi, danışdığı dilə - Azərbaycan dövlət dilinə çox böyük hörmət və məhəbbət yaradır. Bütün bunlar təbii olaraq, ölkədə aşağıdan yuxarıya və eyni zamanda yuxarıdan aşağıya güclü bir dövlət dili ab-havası yaratmağa xidmət edirdi.

1977-1978-ci illər respublika rəhbərini çətinliklər qarşısında qoydu. Məlum olduğu kimi, 1977-ci ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası təsdiq edildi. Həmin konstitusiya bütün respublikalarda hazırlanan yeni konstitusiyalar üçün bir nümunə rolunu oynamalı idi və faktik olaraq oynayırdı. Həmin konstitusiyada isə elə əvvəldən dövlət dili haqqında maddə yox idi. Ayrı-ayrı respublikalarda qəbul edilmiş konstitusiyaların heç birində həmin maddə öz əksini tapmadı.

Azərbaycanda isə vəziyyət başqa cür idi. Heydər Əliyev ana dilinin dövlət dili olması uğrundakı mübarizəsini davam etdirirdi. De-fakto dövlət dili uğrunda ardıcıl mübarizə aparan respublika rəhbəri həmin dilin konstitusiyada qeyd olunmamasına dözə bilməzdi. Respublikanın rəhbəri ziyalıları, bütün xalqı ana dilinin dövlət dili kimi yaşamaq hüququ uğrunda mübarizəyə cəlb edərək bütün qüvvəsi ilə mübarizə apardı və bütün çətinliklərə və maneələrə böyük hünərlə sinə gərdi.

1978-ci il aprel ayının 2-də Doqquzuncu çağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Konstitusiyasının (əsas qanununun) layihəsi və onun ümumxalq müzakirəsinin yekunlarına həsr olunmuş yeddinci sessiyasında məruzə ilə çıxış edən Heydər Əliyevin təklifi ilə 73-cü maddəni aşağıdakı redaksiyada vermək təklif olunur: "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir".

Azərbaycan SSR Dövlət orqanlarında və ictimai orqanlarında və maarif idarələrində və başqa idarələrdə Azərbaycan dilinin işlədilməsini təmin edir və onun hərtərəfli inkişafına dövlət qayğısı göstərir.

1978-ci il Konstitusiyası həqiqətən Heydər Əliyevin öz dövləti, öz xalqı, öz vətəni qarşısında göstərdiyi böyük xidmət idi.

Müstəqil Azərbaycanın 1995-də ümumxalq referendimunda qəbul edilmiş yeni Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi öz layiqli yerini tutur:

Maddə 21. Dövlət dili

1. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir".

Ana dilinə həmişə xüsusi diqqətlə yanaşan, dilimizin dərin bilicisi Heydər Əliyev dövlət dilinin yeni inkişaf dönəmində yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq 2001-ci il iyun ayının 18-də "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" fərman imzalamışdır.

Fərmanda dilimizin öz tarixi inkişafı boyu əldə etdiyi uğurlarla yanaşı, yaşadığımız dövrdə dövlət dili sahəsində yaranmış problemlər də geniş təhlil edilmiş və həmin problemlərin həlli yolları göstərilmişdir.

Bu yolların bəziləri artıq uğurla başa çatmaqdadır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2004-cü il yanvarın 12-də imzaladığı "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında"kı sərəncamı, şübhə yoxdur ki, ölkədə əlifba ilə bağlı problemləri həll edəcəkdir.

İkinci dövr ədəbi dilimizin bütün üç inkişaf mərhələsi üzrə bəzi özümlüklər var. Əvvəldə göstərildiyi kimi, Azərbaycan dili hazırda Azərbaycan Respublikası ilə yanaşı, İran İslam Respublikasında və İraqda da işlənməkdədir. Folklor əsərləri də aydın göstərir ki, həmin ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların dilləri arasında elə bir fərq yoxdur. Lakin ədəbi dil baxımından çoxlu fərqlər mövcuddur və bu fərqlər özünü çap olunmuş əsərlərin, qəzet və jurnalların, radio və televiziya verilişlərinin dilləri arasında aydın göstərir. Təbii, bunun tarixi, sosial səbəbləri var.

İran və Rusiya arasında gedən müharibələrin nəticəsində bu iki dövlət arasında Gülüstan (1813), Türkmənçay (1828) müqavilələri bağlandı və həmin müqavilələrə əsasən Azərbaycan iki yerə bölündü. Beləliklə, 200 ilə yaxındır ki, eyni bir xalq bir-birindən aralı, tamamilə fərqli bir mühitdə və şəraitdə yaşayır. İstər İran, istərsə də Rusiya iki hissəyə ayrılmış bu xalqın heç bir iqtisadi əlaqəsinə imkan vermədi. Azərbaycan 1991-ci ildən müstəqillik əldə etdikdən sonra müəyyən əlaqələr yaransa da, bu ayrılıq xüsusən dil baxımından davam etməkdədir.

Bu iki yüzillik fərqli mühit bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbi dil sahəsində də davam etməkdədir. Müstəqil Azərbaycanın dilində rus, güney Azərbaycanın dilində isə fars dilinin təsiri özünü hələ də göstərir. Hazırda Şimal və Cənubi Azərbaycan ədəbi dilləri arasında leksik, fonetik və müəyyən qrammatik fərqlər (xüsussən sintaksis sahəsində) qalmaqda davam edir.

Bu fərqlərin ekstralinqvistik səbəbləri var. 1991-ci ilə kimi Rusiyanın tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilinin orta məktəblərdə tədrisinin əsryarımlıq, universitet və institutlarda tədrisinin isə 76 illik tarixi var. Azərbaycan dili, onun tarixi, dialektləri geniş surətdə tədqiq edilmiş, bu sahədə Azərbaycan dilində yüzlərlə, bəlkə daha artıq əsərlər çap edilmişdir. Demək olar ki, elə bir xalq qalmamışdır ki, onların ədəbiyyatının görkəmli nümunələri, Qədim Yunan ədəbiyyatı və fəlsəfəsindən tutmuş bu günədək mövcud olan bədii və elmi əsərlər Azərbaycan dilinə tərcümə edilməmiş olsun. Hazırda bütün fənlərə (riyaziyyat, fizika, kimya, təbabət və s.) aid Azərbaycan dilində dərsliklər yazılmış və ya həmin dərsliklər başqa dillərdən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.

Bir-iki qəzet-jurnal nəzərə alınmazsa, İran Azərbaycanında Azərbaycan ədəbi dili faktik olaraq işlənmir.

İraq azərbaycanlılarının Azərbaycdan köçmələrinin 3-4 əsrlik müddəti, ərazi uzaqlığı, əlaqəsizlik onların ədəbi dillərinin başqa istiqamətdə getməsinə səbəb olmuşdur. İraq azərbaycanlıların ədəbi dilinə müasir türk dilinin təsiri güclüdür.

Son illər müxtəlif ölkələrdə yaşayanların ədəbi dillərinin yaranması və inkişafı prosesində Azərbaycan ədəbi dilinə yaxınlaşmaq meyilləri aydın hiss olunur və bu prosesin uğurla nəticələnəcəyinə ümidlə baxmaq olar.

Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər,yəni ön sıra (i,ü,e,ə,ö) və arxa sıra (ı,u,a,o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (işıq, ildırım kimi i saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxasıra, dilarxası saitlərin (k,q,ğ,x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.

Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.

Azərbaycan dilində 9 qısa (i,ü,e,ö,ə,a,o,u,ı), 6 uzun (i:,e:,ö:,ə:, a:,u saitlər vardır. Uzun saitlər bu dil üçün səciyyəvi deyil, onlar demək olar ki, yalnız alınma sözlərdə çox az hallarda işlənir.

Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma' - 'alma.

Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir.

İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir.

Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) zamanı var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.

Fellər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.

Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir. Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir.

Hazırda Azərbaycanda latın qrafikası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbasından istifadə edilir.

İşləndiyi sahələrlə bağlı olaraq, Azərbaycan ədəbi dili dörd əsas üslubu özündə birləşdirir: işgüzar, mətbuat, bədii, elmi üslublar. Azərbaycan ədəbi dilinin müasir mərhələsində bu üslubların hamısı yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir.

Ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni həyatında baş verən böyük dəyişikliklər müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində terminlərin sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Bu proses ədəbi dilin bütün üslublarında, özəlliklə, işgüzar və elmi üslublarda, müəyyən dərəcədə mətbuat üslubunda aydın müşahidə olunur.

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri dörd qrupdan ibarətdir: 1) şərq qrupu (Bakı, Quba, Şamaxı dialektləri və Lənkəran, Muğan şivələri); 2) qərb qrupu (Gəncə, Qazax, Qarabağ dialektləri və Ayrım şivəsi); 3) şimal qrupu (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi); 4) cənub qrupu (Naxçıvan, Ordubad dialektləri).

[montin_490]

Qız qalasının sirri…
Nəsrəddin Tusi adına Elm-Təhsil Mərkəzi
Elmi-Kütləvi Dərgi

Od məbədi, rəsədxana, yoxsa müdafiə istehkamı?

Üzərindən əsrlər, illər keçməsinə baxmayaraq, Qız qalasının tarixi hələ də bizlər üçün sirr olaraq qalır.
Bu günə qədər bu abidə ətrafında müxtəlif versiyaların irəli sürülməsinə baxmayaraq, onun nə zaman və hansı məqsədlərlə tikilməsi dəqiq məlum deyil. Sadəcə, ortada müxtəlif versiyalar var. Bəzi alimlərin qənaətincə, bu qala hərbi və müdafiə təyinatlı olub Azərbaycanın şimal sərhədlərindən- Dərbənd qalasından başlanan bütöv bir hərbi-müdafiə tikililəri kompleksinin bir hissəsidir. Gilgilçay müdafiə istehkamları kompleksi dənizdən başlanırdı. Çıraqla dağlardakı böyük qüllə ilə başa çatan bu sədd boyunca çoxlu qalalar ucaldılmışdı. Lakin alimlər hələ də Qız qalasının sirlərini aça bilməyiblər. Məsələn, bu qalanın daha əvvəl tikilməsi barədə faktlar var. Bir sıra arxeoloqların fikrincə, Qız qalasının aşağı hissəsinin 2600 il yaşı var. Bu müqəddəs məkanı neolit və ya erkən Tunc dövrünə aid edirlər. Ölkəmizin tarix və memarlığının unikal nümunəsi olan Qız qalası təkcə dini, müdafiə və elmi (astronimik) baxımdan deyil, həm də ekzoterik baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Elə buna görə də şəhər folklorunda həm Qız qalasının özü, həm də onun adı haqqında çoxlu rəvayətlər var. Həmçinin belə hesab edirlər ki, bir vaxtlar Bakının yaxınlığında dənizin içində Qız qalasına oxşayan daha bir qüllə olub. Dəqiq bilinən isə budur ki, 1235-ci ildə Şirvanşah III Faryburz Bayıl buxtasının qayalı adalarının birində (Bayıl buxtası Bakıda ən qədim neftçıxarma sahəsidir) istehkam ucaldıb. Burada uzunluğu 180, eni 40 m olan düzbucaqlı formada bir qəsr var. Qəsrin dövrəsinə qalınlığı 1,5-2 m olan qala divarı çəkilmiş, divarda 15 keşikçi qülləsi düzəldilmişdi. Qalanın yuxarı hissəsi boyunca 400 m uzunluğunda mətn yazılmışdı. Bu mətndə Şirvanşahlar sülaləsinin nəsil şəcərəsi təsvir edilib. Qalanın salamat qalan daşlarının birinin üzərində yazılan «Bəndəri-Bakı» (Bakı limanı) sözləri var. Bu, şəhərin girəcəyində ucaldılan dəniz qalası idi. Çünki hələ XII əsrin axırlarında Şirvanşahların güclü donanması var idi. XIII əsrdə monqollar uzun müddət bu qalanı mühasirədə saxlamış, topardan atəş açaraq qalanı xeyli dağıtmış, lakin onu tuta bilməmişdilər. Bu qəsrli qala sahildən 350 m aralıda yerləşir. 1306-cı ildə baş vermiş zəlzələdən və onun ardınca Xəzərdə suyun səviyyəsi qalxandan sonra həmin ada və oradakı qala suyun altında qalıb. Arxeoloji kəşfiyyat zamanı dənizin dibindən üstü yazılı 7000-ə yaxın daş, gil qabların fraqmentləri və bütöv qablar, Şirvanşah Kerşasbın (XIII əsr) zərb etdirdiyi mis sikkələr, saxsı boru parçaları tapılıb üzə çıxarılmışdı. İndi həmin daşların bir neçəsi Şirvanşahlar sarayının həyətində saxlanılır. Suyun altında qalan qalanın özü isə «Şəhri Səba», «Səbail qəsri» və ya «Bayıl daşları» adı ilə məşhurdur.

[montin_490]

Qız qalasının sirri 2
Binanın divarlarının qalınlığı 5 metrdir. Bu binanı keçmişdə düşmənlərə qarşi qoruyucu vasitə kimi işlədirlərmiş. O ki, qaldı nəyə görə Qız Qalası çün ki, düşmənlər heç cür buranı dağıda bilmirlərmiş və heç cür hücuma keçə bilmirlərmiş. Ona görə necə deyərlər bu bina saf, təmiz bir qıza bənzədildiyinə görə adını Qız Qalası qoyublar. Qız Qalasının tam yaşı aydın deyil. Ancaq dəqiq onu bilirik ki, Qız Qalasının yaşı Bakının yaşından çoxdur. Belə ki, Qız Qalasının təxminən 2400-2500 yaşı var. Bu qala Bakının ən dərin öyrənilmiş qalasıdır. Qız Qalası iki hissədən ibarətdir: İbadət zalı və Atəşgah zalı. Bu qalanın təməlini millətcə ərəb olan Ibn Al Abid qoyub və lahiyələşdirib. Əvvəllər Qız qalası ətrafında balaca evlər var imiş elə bu tikililərdə o evlərin altında qalıblarmış. Deməli qalanın yanındakı örtülü bazar imiş, ona paralel olan isə hamam imiş. Bu hamamın da üstündə çoxlu evlər var imiş. Ancaq illər keçdikdən sonra bunların hamısı sökülərək üzə yeni tikililər çıxdılar bu tikililər təxminən XII əsrdən qalıblar. Sonra burada quyular var ki, o quyuların sayı çox idi. Ancaq bəzi səbəblər üzündən yalniz görünüş üçün birini saxlayıblar. Qalanın birinci mərtəbəsində ki pilləkən əvvəllər heç olmayıb. Burada olan pilləkən asma pilləkən olub onu da elə ediblər ki, düşmən gələndə çəksinlər. Ancaq özləri işlətmək üçün buraxırlarmış. Gördüyünüz kimi üçüncü mərtəbədə su quyusu var. Bu quyudan yaxşı təmiz su çıxarmış. Bu quyunun dərinliyi 24 metrdir, ancaq vaxt keçdikcə bu quyunun içi zibillənib ona görə artıq oradan su çıxarmaq mümkün deyil. Onuda deyim ki, bu kəhriz dəniz səviyyəsindən yuxarıdır. Ancaq oradan duzlu yox məhs təmiz su çıxarmiş. Deyilənlərə görə bu qalanın adı Qız Qalasıdır ancaq qalada elə bir şey yoxdur ki, qadını və yaxud qızı xatırlatsın. Qalanı heç qız barəsində fikirləşmədən tikiblər belə ki, o vaxtlar yalnız onlara qorunacaq lazım idi ve onlar bunu fikirləşərək belə bir bina tikməyi qərar verdilər. Bu qala Xəzər dənizinin altında heç vaxt olmayıb. Xəzər bu qalaya öz ləpələri ilə çırpılırmış. Qala iki hissədən ibarətdir. Biri yumuru şəkildə, o biri isə bir dalğa şəkilində. Dalğa formada olan tərəf qalanın dayağı olub. Çünki, qala çox böyük daşların üzərində tikilib. Abidənin balaca pəncərələrdən isə hava almaq üçün istifadə olunurmuş. Belə ki, qalanın heç bir yerindən hava keçmirmiş. Bunun üçüni bu balaca pəncərələr açılıb. Qalanın hündürlüyü 29.5 metrdir.

[montin_490]

Qız qalası-müdafiə qalası
Qız qalası memarlıq üslubuna görə Şərqdə yeganə abidə hesab olunur. Qalanın cənub-qərb tərəfində yerdən təqribən 14 metr hündürlükdə kitabə həkk olunub. Kufi xəttində yazılan bu kitabə cəmi dörd sözdən ibarətdir: «Məsud bin Davud türbəsi». Bu yazı Məsud bin Davudu qalanın memarı hesab etməyə əsas verir. Bu yerdə onu da əlavə edək ki, adıçəkilən şəxs öz dövrünün məşhur memarlarından biri olub. Hündürlüyü 28, diametri, divarlarının qalınlığı aşağı tərəfdə 5, yuxarı tərəfdə isə 4 metr olan Qız qalası silindir formalı əsas hissədən və ona bitişik bütöv çıxıntıdan ibarətdir. Onun tikilməsi barədə bir çox fərziyyələr mövcuddur. Birinci fərziyyənin müdafiəçiləri onu feodal müdafiə qalası hesab edirlər. Məlumdur ki, XII əsrin sonu feodal Bakısının çiçəklənmə dövrü olub. Bu dövr tarixə intibah dövrü və intibah mədəniyyəti kimi daxil olub. Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, Şirvanşah I Axsitan təqribən 1175-ci ildə Bakı yaxınlığında rusların 73 gəmidən ibarət donanmasını məğlub etmiş və xəzərlərin işğal etdikləri Şabranı və Dərbəndi geri almışdı. Düşmənin dəniz tərəfdən hücum təhlükəsi Şirvanşahı dəniz sahilində müdafiə qalası tikməyə vadar edib. Belə qənaətə gəlmək olar ki, Qız qalası istər dəniz, istərsə də quru tərəfdən müdafiə qalası olub. O, çox möhkəm və hündür tikildiyindən lazım gəldikdə orada hərbi müşahidələr aparmaq, gözlənilən təhlükəni qonşu qalalara xəbər vermək, qısa müddətli sığınacaq və s. üçün istifadə etmək mümkün idi. Belə ehtimal olunur ki, hərbi əməliyyatlar zamanı Qız qalasında 250 adam yerləşə bilirdi. İrəli sürülən fərziyyələrdə o da bildirilir ki, abidə indi gördüyümüz tikintidən ibarət olmayıb. Onun şimal tərəfində qazıntı zamanı Şah Abbas darvazasına doğru uzanan qala divarları ilə birləşən divar və yarımbürc qalıqları nəzərə çarpır. Qız qalasının cənub-şərq tərəfindən (ikimərtəbəli ev hündürlükdə) «dayaq divar» da əvvəllər mövcud bina ilə bitişən daşların qalıqları çıxıq şəklində indi də mövcuddur. Məhz bu çıxıqlar olan tərəfdə abidənin 5-6-cı mərtəbələri arasında qapı yeri qalıb. Yəqin ki, bu qapı yeri vaxtilə burada qalaya bitişik olan binanın üstü ilə əlaqə saxlamaq üçün istifadə olunub. Abidənin qeyd etdiyimiz tərəfdən bir neçə quyu yeri aydın görünməkdədir. Şübhəsiz ki, bu quyular da vaxtilə abidəyə bitişik olan bina ilə əlaqədar qazılıb. Bütün bunlar Qız qalasına bitişik binanın olduğunu söyləməyə əsas verir. Qeyd edək ki, tikilinin divarında olan kitabənin tipik formalı kufi xətti onun XI-XII əsrlərə aid etməyə əsas verir. Sonradan qala XIV əsrdə baş vermiş zəlzələ nəticəsində su altında qalıb. Qala tikintisinin fəal müdafiənin ən yuxarı hissəsindəki meydançada aparıldığı ehtimal olunur. Meydançadakı döyüşçüləri qorumaq üçün maşkullar düzəldilirdi. Maşkullar divar səthindən irəli çıxan daş dirsəklərdən, bunların arxasındakı mağzallardan və döyüşçünü qarşı tərəfdən qoruyan dişlərdən ibarət qurğudur. Vaxtilə Qız qalasının yuxarı hissəsində maşkullar olub. Lakin XIX əsrdə aparılan təmirdən sonra indiki şəklə salınıb.

[montin_490]

Abidəni müdafiə istehkamı saymayanlar da var
Onu da qeyd edək ki, Qız qalası adlı abidələrə Yaxın Şərq ölkələrinin bir çoxunda da təsadüf edilir. Bu ad altında tikilən qalaların əsas xüsusiyyəti onların dəniz və çay sahillərində hündür yerlərdə tikilməsidir. Abidənin müdafiə istehkamı olduğu fikrinə qarşı çıxanlar da var. Onların fikrincə, abidənin «mağzal» adlanan aşırımları (kiçik pəncərələri), feodal qalalarındakı mağzallardan tamamilə fərqlənir. Əvvəla, bunlarda yuxarıdan ox atmaq, yanacaq tullamaq üçün maillilik nəzərə alınmayıb. Alimlərin bəzilərinin fikrincə, pilləkən olan tərəfin fasadında qoyulmuş yarıq şəkilli pəncərələr mərtəbələri işıqlandırır, onlar içəriyə doğru genişlənərək mağzala oxşar şəkil alırsa da, hər halda, müdafiə məqsədi daşıdığı şübhəlidir. Qız qalasının qapısı üstündə, müdafiəyə daha çox ehtiyacı olan yerdə bir dənə də olsun mağzal qoyulmayıb. Abidənin daxili quruluşu da orada davam edə biləcək mühasirəni keçirmək üçün lazımi yaşayışa imkan vermir. 12 metr hündürlükdən başlayaraq abidənin xarici səthi yuxarıya doğru bir-birini əvəz edən əhəng məhlulu ilə doldurulmuş ağ və qara kəmərlərlə qurşanıb. İndi həmin ağ zolaqlar çox yerdə tamamilə tökülüb və hörülüb, səthi girintili-çıxıntılı şəkil alıb. Mütəxəssislər hesab edir ki, müdafiə üçün heç bir əhəmiyyəti olmayan əhəng zolaqlara hədsiz miqdarda əhəng işlənməsi tamamilə məntiqsizdir. Digər fərziyyəyə görə, Qız qalası atəşpərəst məbədi olub. Qız qalasının atəşpərəst məbədi olması da şübhəlidir. Bildiyimiz kimi, atəşpərəst məbədində daim od yandırılıb. Abidənin üstündə od yandırmaq üçün istifadə olunduğu güman edilən dulus kəməri Qız qalasının yeddinci mərtəbəsinə kimi qalxır. Dulus kəmərinin diametri 20-30 santimetrdir. Bu kəmərlə qalxan qazı tikintinin içərisinə aparmaq və ona yaxınlaşıb od vurmaq güclü partlayışa səbəb olardı. Tarixçi-alim M.Nəbiyevin versiyasına görə, Qız qalası Zərdüşti daxmasıdır. Atəşpərəstlər öz ənənələrinə uyğun olaraq, daxilində xaki təriqətinə məxsus olan ölülərini aparıb sükut qüllələri adlanan xüsusi tikililərə qoyurdular. Burada vəhşi quşlar sümükləri ətdən təmizləyirdilər. Bu fərziyyəyə görə, Qız qalası damında çalağanların didib-parçalaması üçün ölülərin qoyulduğu qüllədir. Həmin dövrdə tikilən daxmalar quruluş etibarı ilə Bakı Qız qalasından fərqlənir. Onları hündür yerlərdə, həm də bir mərtəbədən artıq olmayaraq tikirdilər. Bildiyimiz kimi, Qız qalası səkkiz mərtəbəlidir.